نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده تاریخ، پزوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ,پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

جامعه عصر قاجار نزدیک‌ترین دوره تاریخی به دوره معاصر برای فهم پی‌رنگ‌ها و فرم‌های اجتماعی کهن جامعه ایران است. خانواده به جهت دیرپایی تاریخی و نقش محوری‌اش در ساختن جامعه، مناسب‌ترین گزینه برای شناخت فرم‌های اجتماعی دوره سنت است. ازدواج یا همسرگزینی، نخستین و مهم‌ترین چارچوب سازنده خانواده است. اینکه چه انواعی از همسرگزینی در دوره قاجار وجود داشته و هر کدام چه کارکردی را دارا بوده‌اند؟و معانی فرهنگی هر یک از این انواع و آئین‌های زناشویی دوره قاجار چه بوده است؟ را از طریق روش مطالعه اسنادی و تحلیل تاریخی مورد بحث قرار داده ایم. دستاورد کلی بحث نشان می دهد که همسرگزینی مبتنی بر نظام خویشاوندسالاری بوده است و فردیت نقش کم‌رنگی در آن ایفا می‌کرده است. شکل غالب همسرگزینی را تک‌همسری، چندهمسری، ازدواج دائم و موقت با محوریت مرد تشکیل می داد و هر یک از انواع یاد شده، به تولید و بازتولید «خانواده گسترده» می‌انجامید. همسان‌گزینی طبقاتی-فرهنگی بر گونه‌های مختلف ازدواج غلبه داشته است. دین و شریعت بستر حقوقی و ضامن بقای خانواده گسترده بوده است. آئین‌ها و مناسک مراسم ازدواج، بازتاب چیرگی فرهنگ جمع‌گرایانه بر فرهنگ فردگرایانه بوده و ساخت اجتماعی ازدواج در عصر قاجار، صورتی«زیستی-طبیعی» داشته است.

کلیدواژه‌ها

اتحادیه و روحی، منصوره، سعید (1385). در محضر شیخ فضل‌الله نوری؛ اسناد حقوقی عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران.
اورسل،ارنست (1382).سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
حجازی، بنفشه (1392). تاریخ خانم‌ها؛ بررسی جایگاه خانم‌ها در عصر قاجار، تهران: نشر قصیده‌سرا.
دالمانی، هانری رونه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه محمدعلی فره‌وشی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
دروویل، گاسپار (1380). سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران: نشر شباویز.
دیولافوا،ژان (1361). سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده. ترجمه همایون فره‌وشی، تهران: نشر خیام.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: انتشارات نگاه، چاپ دوم.
رایس، کلاراکولیور (1383). زنان ایرانی و راه ورسم زندگی آنان: سفرنامه کلاراکولیوررایس، ترجمه اسدالله آزاد، تهران: نشر کتابدار.
سرنا،کارلا (1363). مردم و دیدنی‌های ایران؛ سفرنامه کارلاسرنا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
سعدونیان، سیروس (1380). خاطرات مونس الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین‌شاه، تهران، زرین.
شهری باف،جعفر (1376). طهران قدیم؛ جلد سوم،تهران: نشر معین.
شیل مری لئونورا (1362). خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه، ترجمه حسین ابو ترابیان، تهران: نشر نو.
فلور، ویلم (2010). تاریخ اجتماعی روابط جنسی در ایران، ترجمه محسن مینوی خرد، استکهلم: انتشارات فردوسی.
فوروکاوا، نوبویوشی (1384). سفرنامه فوروکاوا، ترجمه هاشم رجب‌زاده وکینیجیئه‌اورا، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخرفرهنگی.
کازاما، آکی‌یو (1380). سفرنامه کازاما، ترجمه هاشم رجب‌زاده، تهران: نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کتیرایی،محمود (1348). از خشت تاخشت. تهران: انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
مستوفی،عبدالله (1388). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی اداری دوره قاجاریه؛ جلد اول،تهران: نشر زوار.
ملکم، جان (1369). ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، تهران: انتشارات وحید.
موسی‌پور بشلی، ابراهیم (1389). بررسی نقش دین در زندگی روزانه مردم ایران؛ از آغاز صفویه تا پایان قاجاریه، رساله دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
نجفی قوچانی،محمدحسن (1383). سیاحت شرق و غرب، قم: نشر لوح محفوظ.
نوایی، عبدالحسین (1376). تاریخ عضدی؛احمد میرزا قاجار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر علم.
والی‌زاده معجزی، محمدرضا (1380). تاریخلرستان درروزگارقاجار، جلد اول، تهران: حروفیه.
ویلس، چارلز جیمز (1363). تاریخ اجتماعی عهد قاجاریه، به کوشش جمشید دودانگه و جمشید نیکنام، تهران: نشر زرین.
احمدی، محمود (1356). یک طغری قباله ازدواج از دوران قاجار، مجله بررسی‌های تاریخی، شماره 72، مهر و آبان 56.
آبه، نائوفومی (1392). رابطه ازدواج بین نخبگان محلی و سلسله سلطنتی؛ مطالعه موردی خاندان نجفقلی خان دنبلی تبریز دوره قاجار، تهران: پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره 5، شماره 1، بهار و تابستان 92.
بلوک‌باشی،علی (1354). فرهنگ جامعه و ساخت اجتماعی، تهران: مجله مردم‌شناسی و فرهنگ‌عامه، شماره 2.
بیانی، بهمن (1388). نگاهی به یک قباله ازدواج نفیس در دوره فتحعلی شاه، مجله پیام بهارستان، دوره دوم، سال اول، شماره 4، تابستان 88.
ترابی فارسانی، سهیلا (1388). تکاپوی زنان عصر قاجار: فردیت، جهان سنت و گذار از آن،تهران: فصل‌نامه علمی و پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال نوزدهم، دوره جدید، شماره 2، پیاپی 77، تابستان 88.
حیدری،آزاده (1385). زن ایرانی به روایت زنان سیاح انگلیسی، مجله پیام بهارستان، شماره 67، زمستان 85.
داوری اردکانی، رضا (1379). خانواده قدیم و جدید، فصل‌نامه کتاب نقد، زمستان، شماره 17.
رحمانیان،داریوش (1391). سحر، جادو، طلسم و تعویذ در دنیای زنان در عصر قاجار، جستارهای تاریخی،شماره 2، پائیز و زمستان 91.
رضایی، بهناز (1389). نگاهی حقوقی بر یک عقدنامه ازدواج در دوره قاجار، تهران: مجله پیام بهارستان، سال سوم پاییز 89، شماره 9.
طلایی حاتم، زهرا (1393). مراسم ازدواج در عصر قاجار از نگاه سیاحان اروپایی، تهران: نیمسال نامه تاریخ نو، زمستان 93، شماره 9.
طیباتی،حسین (1353).سیری در قباله‌های ازدواج، مجله هنر و مردم، خردادوتیر 1353،شماره 140 و 141.
علیزاده بیرجندی، زهرا (1385). نگرشی بر مهرنامه‌های عصر قاجاریه در بیرجند، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری.
معزی،فاطمه (1387). مهدعلیاهای دوره قاجار، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره 45، بهار 87.
منتظمی،علی (1384). سیری در قباله‌های ازدواج، مجله پیام بهارستان، شماره 51، شهریور 84.
ناطق،هما (1355). سندی درباره آئین ملک‌داری و زن‌داری در قرن نوزده، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره قدیم، شماره 5، بهار 55.
نظام مافی، منصوره (1373). زن در جامعه قاجار، تهران: مجله کلک، مهر و آبان 73، شماره 55 و 56.