نوع مقاله : علمی-ترویجی
نویسنده
استاد، گروه تاریخ، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
چکیده
یکی از رویداد‌های مهمّ اجتماعی در تاریخ ایران بعد از اسلام، تلاش برای احیاء عنوان شاهنشاهی ایرانی توسط سلسله‌های ایرانی در قرن چهارم است که عمدتاً در ناحیه جبال ( به ویژه ری) حادث شد. این رویداد از دو منظر سیاسی و اجتماعی قابل بررسی است. اگر اهداف و اقدامات حکمرانان به عنوان بُعدِ سیاسی در نظر گرفته شود، بُعد اجتماعی نیز شرایط، عوامل و دلایلی است که افراد جامعه‌ی تحت فرمان را با حکمرانانِ ایرانِ قرن چهارم همسو می‌ساخت.
این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن اندک اطلاعاتِّ موجود تاریخی تا حدّ امکان، تأثیر شرایط اجتماعیِ شرق جبال بر احیاء شاهنشاهی ایرانی را تبیین و روشن نماید.
این پژوهش نشان می‌دهد که آشفتگی سیاسی، ناامنی اجتماعی، ضعف اقتصادی، استیلای غلامان ترک، دگرگونیِ قشر بندی اجتماعی، و تغییر بافت جمعیتی در ناحیه شرقی جبال در اواخر قرن سوّم و اوایل قرن چهارم، ساکنان منطقه را به احیاء شاهنشاهی ایرانی متمایل ساخته و به حکمرانان دیلمی فرصت داد تا ایده احیاء شاهنشاهی ایرانی را به عنوان راهی برای کسب مقبولیت اجتماعی و در نتیجه تداوم حکومت خود پی‌گیری کنند.
کلیدواژه‌ها
ابن‌اثیر، عزالدین ابی‌الحسن علی، (1386ق)، الکامل فی‌التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین محمدبن‌حسن، (1366)، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، تهران: پدیده‌ی خاور.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، (1421)، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده و سهیل زکّار، بیروت: دارالفکر.
ابن خلّکان، احمد بن محمد بن ابی بکر، (1415)، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارصادر.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا،(1860)، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق و.اهلوارد، گریفزولد: انتشارات گوته.
ابن عمرانی، محمد بن علی،(1973)، الانباء فی تاریخ الخلفاء. تحقیق قاسم السامرایی، لیدن: بریل.
ابن فقیه احمد بن محمد همدانی، (1883)، مختصر البلدان، تصحیح یان دخویه، لیدن: بریل.
ابن‌مسکویه، ابوعلی‌احمد، (1424ق)، تجارب الامم و تعاقب‌الهمم.تحقیق سید کسروی حسن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
استخری، ابراهیم بن محمد، (1368)، مسالک و ممالک (ترجمه فارسی قدیم)، تصحیح ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
اشپولر، برتولد،(1369)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، تهران: علمی و فرهنگی.
بلاذری احمد بن یحیی، (1421ق). فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
بوسه، هریبرت،(1372)، «ایران در عصر آل بویه»، تاریخ ایران کمبریج، ج4، ویرایش و گردآوری ریچارد نیلسون فرای، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران: امیرکبیر (از ص217 تا ص262).
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد،(1923)، الآثار الباقیه عن القرون الخالیه،تحقیق ادوارد زاخائو، لیپزیک: اتو هراسویتز.
بیهقی علی بن زید، (1317)، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: فروغی.
تردول، لوک،(1390)، «شاهنشاه و الملک المؤید: مشروعیت قدرت در ایران سامانی و بویهی»، ترجمه محسن رحمتی، نامه تاریخ پژوهان، س7، ش 25، (از ص18تاص36).
ثعالبی نیشابوری عبدالملک بن محمد بن اسماعیل،(1990)، آداب‌الملوک، تحقیق جلیل العطیة، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
همو، (1376)، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
همو، (1375ق)، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره: مطبعة عیسی البابی الحلبی.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب،(1362)، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: طهوری
رجایی، فرهنگ،(1372)، تحول اندیشه سیاسی در شرق باستان، تهران: قومس.
رحمتی محسن- شاهرخی علاءالدین،(1391)، «مرداویج و اندیشه احیاء شاهنشاهی ساسانی»، پژوهشهای تاریخی دانشگاه اصفهان، دوره جدید، س4، ش13،(ازص17تاص38).
رحمتی،محسن- غفاری‌رودسری، زلیخا،(1391)، «گسترش اسلام در گیلان و دیلمان با تأکید بر مذاهب اهل سنّت»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، س22، ش99، (از ص75 تاص102)
رضازاده لنگرودی، رضا،(1369)، «جنبش مرداویج گیلی»، گیلان نامه(مجموعه مقالات گیلان شناسی ج2(، به کوشش م.پ.جکتاجی، رشت: طاعتی، (ازص101تاص114).
زرین‌کوب، عبدالحسین،(1372)، تاریخ مردم ایران ازپایان ساسانیان تا پایان آل بویه، تهران: امیر کبیر.
صابی، ابراهیم بن هلال،(1987)، المنتزع من الجزء الاول من الکتاب المعروف بالتاجی فی أخبار الدوله الدیلمیه؛ در اخبار الأئمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، تحقیق ویلفرد مادلونگ، بیروت: دارالنشر.
صولی، محمد‌بن‌یحیی،(1935)، اخبار الراضی بالله و المتقی لله، عنّی بنشره ج. هیورث. دن، لندن: لوزاک.
طبری، محمد بن جریر،(1418)، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق عبدأ علی مهنا، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
فرای، ریچارد.ن،(1363)، عصر زرین فرهنگ ایرانی، ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
فقیهی، علی اصغر،(1366)، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران: صبا.
قرطبی، عریب بن سعد، (1418)، صله التاریخ الطبری، ضمیمه تاریخ طبری، تحقیق عبدأ علی مهنا،بیروت:مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
قمی، حسن بن محمد بن حسن،(1361)، تاریخ قم، تصحیح سید جلال الدین تهرانی،تهران: توس.
کرومر،جوئل،(1375)، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران:مرکز نشر دانشگاهی.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی‌بن‌ضحاک، (1363)، تاریخ گردیزی، تهران: دنیای کتاب.
مادلونگ، ویلفرد،(1372)، «سلسله‌های‌کوچک‌شمال‌ایران»، در تاریخ ایران کمبریج، ج4، ویرایش ر.ن. فرای، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، (ازص172تاص216).
مجمل التواریخ و القصص،(1383)، تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران: دنیای کتاب.
مستوفی، حمدالله، (1364)، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی بن حسین، (1409)، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالفکر.
همو،(1421)، التنبیه و الاشراف ، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
نامه تنسر،(1356)، به کوشش مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی، تهران: خوارزمی.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر،(1357)، تجارب السّلف، تصحیح عباس اقبال، تهران: طهوری.
نرشخی محمد بن جعفر،(1351)، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظام الملک، ابو علی حسن بن علی،(1378)، سیرالملوک، تصحیح هیوبرت دارک، تهران: علمی و فرهنگی.
نیسن، فردریک، (1386)، «جنیزه.» دانشنامه جهان اسلام، ج11.تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، (از ص221 تا ص231).
همدانی، محمد بن عبدالملک،(1418)، تکمله التاریخ الطبری،ضمیمه تاریخ طبری،تحقیق عبدأ علی مهنا،بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
یاقوت حموی،شهاب الدین ابوعبدالله،(1993)، معجم البلدان، تحقیق فردیناند ووستنفلد، بیروت: دار صادر.
یعقوبی احمدبن ابی یعقوب(1419) ، تاریخ یعقوبی ،تحقیق خلیل منصور، بیروت: دارالکتب العلمیه.
Busse, Heribert, (1973), “The Revival of Persian King ship under the Būyids”,ed. D. S. Richards, Islamic Civilization 950-1150, London.
Madelung, Wilfred, (1969), “The Assumption of the Title shāhānshāh by Būyids and the reign of the Daylam,” JNES, 28, (pp.84-108, 168-183).
Minorsky,v,(1964),“La domination de daïlamites”, in Iranica: twenty articles, London: Tehran university press) pp.12-30).
Bowen. H, Bosworth, C. E. (1986), “Rukn-al-dawla.” Encyclopaedia of Islam. Second edition.vol.8. Leiden: Brill, (pp.598-589).
)