نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه الزهراء، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

3 استاد گروه تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

4 استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

چکیده

پیامبر(ص) در مدینه با آسیب ها و مسائل متعدد در نظم اجتماعی با توجه به ساختار روابط مبتنی بر ارزشها و هنجارهای جاهلی و سرمایه‌های اجتماعی موجود در آنها و ناهمسویی برخی اعضای شبکه اجتماعی مسلمانان در اصلاح ساختار روابط روبرو بود. از سوی دیگر شواهد قرآنی و منابع تاریخی- روایی دلالت بر وجود پرکاربردِ مقولۀ «اعتماد» و همسویی جمعی دیگر از مسلمانان با پیامبر(ص) دارد. هدف مقالۀ حاضر شناسایی و تبیین «مبنا»، «علل و شرایط» شکل گیری پدیدۀ «اعتماد» نسبت به پیامبر(ص) و «کنش/ واکنش های» پیامبر(ص)، گروه «اعتمادگر» و «اعتمادگریز» حول این پدیده و پیامد رفتاری آن در «شبکه اجتماعی» مسلمانان است.
این پژوهش به دلیل فقدان فرضیه، با بهره گیری از الگوی پارادیمی «رویکرد روشی نظریه زمینه‌ای» با تحلیل مقایسه‌ای مداوم، هم زمان با جمع آوری هدفمند داده‌ها و تعیین حجم بر اساس اشباع نظری، انجام شده است.
بر اساس یافته های پژوهش مبنای «اعتماد» به پیامبر(ص) «شناختی» و «عاطفی» بوده است که بازتاب آن در همدلی، همراهی و الگوپذیری گروه «اعتمادگر» از پیامبر(ص) مشاهده می شود. و تحت تأثیر ارتباطات و تعاملات کیفی گسترده و مستمر پیامبر(ص) با اقشار مختلف با مولفه‌های کنشی نظیر «مردمی بودن»، کرامت بخشی، رأفت، گذشت، ثبات عاطفی، حق گرایی، قاطعیت، درایت و مسئولیت پذیری پیامبر(ص)، در شرایط زمینه ای نظم اجتماعی مبتنی بر استخفاف، تبعیض، روانجوخویی و انتقام دوره جاهلی شکل گرفته است. راهبردهای پیامبر(ص) و «گروه اعتمادگر» در بی اثر کردن اقدامات گروه «اعتمادگریز» و حفظ و تقویت این پدیده، موجب بهسازی و تسهیل تعاملات در شبکه اجتماعی مسلمانان گردید.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم
نهج البلاغه، ترجمه و شرح سیّد علینقی فیض الاسلام، تهران: انتشارات فیض الاسلام.
ابن ابی الحدید (1961)، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج13، قاهره: داراحیاء الکتب العربیه.
ابن اثیر، عزالدین، ابوالحسن علی بن ابی الکرم (1965)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن سعد(کاتب واقدی)، محمد (1374)، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران: فرهنگ و اندیشه.
اشتریان، کیومرث و همکاران (1388)، توانمندسازی فرهنگی اجتماع محور، تهران: دفتر برنامه ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1423ق)، الشعر و الشعراء، قاهره: دارالحدیث.
ابن ماجه، محمد بن یزید (1395ق)، السنن، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1416ق)، لسان العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمد صادق العبیدی، ج3، بیروت، دار احیاء الفراث العربی و موسسه التاریخ العربی.
ابن هشام، عبدالملک (1375)، سیره نبوی، ترجمه سید هاشم رسولى، تهران: کتابچى.
ابى یعقوب، اجمد ابن واضح (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران: علمى و فرهنگى.
استراوس، انسلم و جولیت کربین (1396)، مبانی پژوهش کیفی فنون و مراحل تولید نظریه زمینه ای، ترجمه ابراهیم افشار، تهران: نشرنی.
ابوالحسنی، سید رحیم و سعید عطار (1392)، تحلیل شبکه ای، سرمایه اجتماعی و حوزه سیاست، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 43، ش2.
الوانی، سید مهدی و سید صمد حسینی (1392)، تأملی بر مبانی نظری، مفاهیم و مدل های اعتماد نهادی (سازمانی)، فصلنانه مطالعات اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی، س 3، ش 4.
اینگلهارت، رونالد (1382)، تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی، ترجمۀ مریم وتر، تهران: نشر کویر.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر.
پاتنام، رابرت (1380)، دموکراسی و سنت های مدنی، ترجمه محمد تقی دل فروز، تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور.
تاجبخش، کیان (1384)، سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمۀ افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: شیرازه.
جواد علی (1968)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دار العلم للملایین.
چلبی، مسعود (1375)،  جامعه شناسی نظم، تهران: نشرنی.
ذکایی، محمد سعید (1381)، نظریه و روش تحقیق در تحقیقات کیفی، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره 9، ش 17.
راچ‌، جک‌رال و جانت ک راچ (1354)، جامعه‌شناسی فقر، ترجمۀ احمد کریمی، تهران: امیرکبیر.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1404ق)، المفردات فی غریب القران، قم: دفتر نشر کتاب.
سلام، عبدالعزیز (1391)، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمۀ باقر صدرنیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شایگان، فریبا (1386)، بررسی عوامل تأثیرگذار بر اعتماد سیاسی، رساله دکتری: دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.                                                              
شریف، احمد ابراهیم (1967)، مکه و المدینه فی الجاهلیه و عصر الرسول، قاهره: دارالفکر العربی.
عبدی، هادی و همکاران، (1394)، پیش بینی سرزندگی تحصیلی بر اساس ویژگی های شخصیتی و خود تنظیمی تحصیلی در دانش آموزان دوره متوسطه دوم، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه تربیتی، س 10، ش 44.
عمید، حسن (1369)، فرهنگ لغت فارسی عمید، ذیل مدخل «اعتماد» تهران: امیرکبیر.
معین، محمد (1386)، فرهنگ لغت فارسی معین، ذیل مدخل «اعتماد»، تهران: زرین.
فوکویاما، فرانسیس (1379)، پایان نظم؛ سرمایه اجتماعی و حفظ آن، ترجمۀ غلامعباس توسلی، تهران: جامعه ایرانیان.
کلینی، محمد بن یعقوب (1364)، روضه الکافی، ترجمۀ هاشم رسولی، تهران: علمیه اسلامیه.
گال، مردیت و والتر بورگ و جویس گال (1384)، روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم  تربیتی و روانشناسی، ترجمۀ احمد رضا نصر و همکاران، ج1، تهران: نشر دانشگاه شهید بهشتی.
گیدنز، آنتونی (1384)، پیامدهای مدرنیت، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1374)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
واقدی، محمد بن عمر (1369) المغازى، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
یوسفی غروی، محمدهادی (1383)، موسوعه التاریخ الاسلامی، ترجمۀ حسین علی عربی، قم: مؤسسه امام خمینی.
Bhattacharya R, Devinney TM, Pillutla MM. A formal model of trust based on outcomes. Acadmanag Rev 1998; 3(3): 459-474.
Jhonson, David. (1993). Reaching out: interpersonal effectiveness and self-actualization. Boston. Allyn and Bacon.
Koehn D. 1996, Should we trust in trust? Am Business Law J 1996; 34 (2): 183-204.
Luhmann; Niklas (1979), Trust and power. New York: Wiley.
Turner, Jonathan. (1993). "Analytical theorizing". pp 156-194 in the Social theory today, endited by A. Giddens and J. Turner. Cambridge: Polity Press.
Welman, B. & S. D. Berkowitz (eds.), (1988) Social Structures: A Network Approach, London: Cambridge University Press.
Yang, J. and  Mossholder, K., (2010). Examining the effects of trust in leaders: A bases-and-foci approach, The Leadership Quarterly, No. 21, PP. 50-63