نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد/یزد/ ایران

2 کارشناسی ارشد ایرانشناسی / دانشگاه یزد/یزد/ایران

چکیده

وقف در طول تاریخ ایران همواره از اهمیت و رواج برخودار بوده است. با وجود آنکه بیشتر موقوفات توسط مردان صورت می‌گرفته است. اما بررسی‌ها نشانگر وجود موقوفات زنان نیز هست به طوری که در دوره‌ها‌ی مورد بحث در لابه-لای تواریخ محلی یزد و غیرمحلی از زنانی نام برده شده است که در عرصه‌ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به خصوص در امر وقف نقش ایفا کردند که آثار آن تا به امروز همچنان به قوت خود باقی مانده‌است. پژوهش پیش رو که به شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه‌ی مطالعات کتابخانه‌ای و داده‌ها و اسناد تنظیم شده‌است، درصدد است تا با توجه به جایگاه وقف در یزد در بازه‌ی زمانی مشخص شده، وسعت و اهمیت نقش زنان را در امر وقف نشان دهد و به سوالات اساسی ذیل پاسخ گوید: میزان مشارکت زنان در امر وقف در کدام دوره بیشتر بوده است؟ زنان واقف از چه قشر و طبقه اجتماعی بوده‌اند و انگیزه آنها از وقف چه بوده‌است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که از عصر آل‌مظفر تا عصر صفویه زنان حاکمه و درباری چون مردان در امر وقف مشارکت داشته‌اند. اما از عصر صفویه با تشویق علما در جهت توسعه‌ی مذهب شیعه، زنان طبقه متوسط نیز با وقف اموال خود پای در این عرصه نهادند. با وجود یک دوره وقفه و رکود وقف در عصر افشاریه و زندیه از دوره‌ی قاجاریه وقف رونق بیشتری یافت که این امر حاکی از جایگاه اجتماعی و استقلال مالی زنان در این دوره است.

کلیدواژه‌ها

احمد بن سلمان، ابوسعید (1358)، مقدمه ی بر فرهنگ وقف، تهران: سازمان اوقاف.
آلمانی، هانری رنه د (1378)، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، 2ج: ج1، تهران: طاووس.
افشار، ایرج (1374)، یادگارهای یزد: شهر یزد؛ معرفی ابنیه و آثار تاریخی یزد، 2ج: ج2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ یزد خانه کتاب، چاپ دوم.
افشار، ایرج (1377)، یزد نامه، 2ج: ج2، ساختمانهای یزد از دوران اتابکان تا روزگار تیموریان، شماره36-41، تهران: انتشارات ایران زمین، 369-387.
آیتی، عبدالحسین (1317)، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان: مشتمل بر سه بخش(قبل ازاسلام)؛ هزاره ی نخست اسلامی از صفویه تا دوره ی شاهنشاه پهلوی نخست، بی­جا: چاپخانه ی گلبهار یزد.
تاورنیه، ژان باتیست (1369)، سفرنامه تاورنیه، به ترجمه نوری ابوتراب، به تصحیح حمید شیرانی، اصفهان: سنائی و تایید.
تشکری بافقی، علی اکبر (1378)، مشروطیت در یزد؛ از ورود اندیشه نوین تا کودتای سید ضیا الدین طباطبایی، یزد: یزدشناسی
تصدیقی، محمدرضا (1380)، یادگار ماندگار؛ مجموعه موقوفات یزد: ج1، تهران: موسسه انتشارات ستایش؛ اداره کل موقوفات و امور خیریه استان یزد، چاپ اول
پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
جعفری، جعفر بن محمدبن حسن (1343)، تاریخ یزد(قرن 9ه.)، به کوشش ایرج افشار، طهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. چاپ دوم. چاپ اول1338.
سجادی، احمد (1390)، «آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران(قسمت اول)، فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی، تاریخی»، 19(75)، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، 52-84
سلیمانی، سعید؛ گل بخش، محمدحسین (بی­تا)، موقوفات یزد، 4ج: ج1-2-3-4، یزد: مرکز یزد شناسی کتابخانه وزیری
شهابی، علی اکبر (1343)، تاریخچه وقف در اسلام،تهران: چاپخانه دانشگاه تهران، مندرج در کتاب«ایرانشهر» نشریه کمیسیون ملی یونسکو در ایران.
طاهری، احمد (1317)، تاریخ یزد. یزد: چاپخانه گلبهار.
طراز،عبدالوهاب (1354) کتابچه موقوفات یزد (1257ه.ق)، مجله فرهنگ ایران زمین، 20ج (1332-1353)، ج10 (1341)، به کوشش ایرج افشار، محمد تقی دانش پژوه و دیگران، به تصحیح بدیع­الزمان فروزان­فر، تهران: نشریه دانشگاه ادبیات و علوم انسانی.
عرفان­فر، محمدجواد (1387)، فهرست اسناد موقوفات ایران: شهرستان یزد و حومه، 2ج: ج2-1، یزد: عرشیان، اداره اوقاف و امور خیریه استان یزد.
عرفان­فر، محمدجواد (1384)، مجموعه اسناد موقوفات شهرستان میبد، 2ج: ج2، قم: نسیم کوثر، چاپ اول
کاتب، احمدبن­حسین­بن­علی (1386)، تاریخ جدید یزد(پس از سال 862 ه.)، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
کاظمینی، میرزامحمد (1382)، دانشنامه مشاهیر یزد، 3ج: ج2، یزد: بنیاد فرهنگی پژوهشی ریحانة­الرسول
گلشن، جلال (1327ش)، وقفنامه مرحومین امیرچقماق و زوجه او ستی­فاطمه بنت سلطان محمد (سنه 849 هجری) یزد: چاپخانه گلبهار؛ انتشارات شعبه یک هیئت اسلامی یزد.
مستوفی­بافقی، محمدمفید (1385)، جامع مفیدی،3ج؛ ج1-2-3، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، چاپ اول
مسرت، حسین (1376)، یزد؛ یادگار تاریخ، تهران: انجمن کتابخانه های عمومی استان یزد، چاپ اول
میرجلیلی، محمدجعفر (1379)، بررسی سیرتاریخی و تاثیرات اجتماعی ـ فرهنگی وقف، یزد: بی­جا
میرحسینی، محمدحسن؛ قلمسیاه، اکبر و دیگران (1375)، یزد نگین کویر: مجموعه ی اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، یزد: انجمن کتابخانه­های عمومی یزد.
موسوی، احمد (1377)، دارالعباده یزد و سنت دیرپای وقف، فقه و اصول: وقف میراث جاویدان، 6(3و4)،64-69.
ام‌الکلثوم خانم بنت حسین زوجه حسین ابرندآبادی (بی‌تا)، ابرندآباد یزد: اداره کل اوقاف شهرستان یزد،[...].
بی‌بی‌بیگم بنت آقا سیدآقا وارث اولاد حسین حسنعلی (16رمضان1320)، یزد: اداره اوقاف شهرستان،[کلاسه ب/26یزد]، ص15.
بی‌بی جان بنت آقا حسین کسنوی (2شوال 1307)، محمودآّباد: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه ب/46].
خدیجه بنت رحیم زوجه آقا احمد زارچی (رجب 1252)، زارچ: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه ب/32].
زبیده خانم بنت حسینعلی کوچه‌بیوکی (4 جمادی الاول 1253)، یزد: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه ج/14].
زهراءخانم بنت ابوالحسن شیرازی کثنویه (ذیحجه 1296)، کسنویه یزد: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه ز/34].
صبیه نواب عبدالرضاخان حلیله (زن صیغه‌ی) نواب میرزا محمدصادق (رمضان 1305)، توابع یزد: اداره اوقاف شهرستان یزد[کلاسه ج/16].
فاطمه نساء خانم بنت آقا محمد علی یزدی (25 ربیع الاول 1284)، توابع یزد: ادراه اوقاف شهرستان یزد، [کلاسه ن/15].
کبری خانم زوجه محمد بیک زارچی (27 جمادی الثانی1335)، زارچ: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه ک/39].
معصومه‌بیگم بنت سید مرتضی محمودآبادی (14 جمادی الثانی1337)، کسنویه یزد: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه م/545].
معصومه خانم بنت حسین زارچی (25 شوال 1320)، زارچ: اداره اوقاف شهرستان یزد،[کلاسه م/243