نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)

چکیده

در دورة صفویه برخی از وجوه ساختاری و عملکردی مناصب اجرایی کشور دگرگونی‌هایی را از سر گذرانید و در جریان آن شماری از آن مناصب به‌منظور اثربخشی بیش‌تر در مأموریت‌های اداری، سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی مربوط توسعه و تکامل یافت. از آن جمله منصب داروغه، که پیدایش آن به دورة قبل از صفویه مربوط بود، در این دوره برخی دگرگونی‌های ساختاری و عملکردی را پذیرا شد و در نتیجة آن نقش و عملکرد اداری و سیاسی آن به ‌‌همراه منزلت و جایگاه اجتماعی آن، تحول یافت. الگوی ساختار و عملکرد منصب داروغه که در دورة صفویه ظاهر شد، در ادوار بعد میل به انحطاط یافت و در اواخر دورة قاجار زوال یافت. در این مقاله بررسی تاریخی مبتنی‌بر اسناد و داده‌‌های موجود در منابع، از ساختار و عملکرد منصب داروغه در دورة صفوی، صورت می‌‌‌گیرد. نتیجة این تحقیق نشان می‌‌دهد در این دوره به‌علت توسعة کارکردهای این منصب، این عنوان برای صاحب‌منصبان نظامی و اداری، استفاده می‌‌‌شد و داروغه‌ها نقش و عملکردهای گوناگون و مهمی در حوزه‌های اجرایی، قضا، و امنیت اجتماعی برعهده داشتند. اهمیت و منزلت اداری و اجتماعی دارندگان این منصب سبب می‌‌‌شد آنان افزون‌بر وظایف اصلی خود گاه به‌عنوان سفیر، مشاور، و عامل مالی به‌کار گرفته شوند و مأموریت نظامی و مواردی دیگر را به عهده بگیرند.

کلیدواژه‌ها

منابع
اعتراف‌‌نامه: روزنامة خاطرات ابگر (علی‌اکبر) ارمنی از جدیدالاسلامان عهد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی همراه با رسالة شناخت به خط گرجی در اثبات تشیع از جدیدالاسلامی گرجی از روزگار شاه عباس صفوی (1388). پژوهش، تصحیح و توضیحات منصور صفت‌گل، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
افوشته‌‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌‌الله (1350). نقاوة‌ ‌الاثار فی ذکر الاخبار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
امینی هروی، امیر صدرالدین سلطان ابراهیم (1383). فتوحات شاهی، تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920 ق، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اولئاریوس، آدام (1369). سفرنامة اولئاریوس، اصفهان خونین شاه صفی، ترجمة حسین کردبچه، ج 2، تهران: کتاب برای همه.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ (1366). ترکستان نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمة کریم کشاورز، ج 2، تهران: آگاه.
برن، رهر (1349). نظام ایالات در دورة صفویه، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بوسه، هریبرت (1367). پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی: برمبنای اسناد دوران آق‌قوینلو و قراقوینلو و صفوی، ترجمة غلامرضا ورهرام، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
بیات، اروج بیگ (1338). دون ژوان ایرانی، ترجمة مسعود رجب‌‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاریخ ایران (دورة صفویان) (1380). پژوهش در دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی.
تاورنیه، ژان باتیست (1383). سفرنامة تاورنیه، ترجمة حمید اربابی شیرانی، تهران: نیلوفر.
ترکمان، اسکندربیگ (1383). تاریخ عالم آرای عباسی، زیر نظر با تنظیم فهرست‌‌ها و مقدمة ایرج افشار،
ج 1 و 2، تهران: امیرکبیر.
جملی کارری، جوانی فرانچسکو (1383). سفرنامة کارری، ترجمة عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
حافظ ابرو (1372). زبدة‌التواریخ، تصحیح کمال حاج سید جوادی، تهران: نشر نی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.
حسینی استرآبادی، سیدحسن بن مرتضی (1364). تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
الحسینی، خورشاه بن قباد (1379). تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح و تحشیه و اضافات محمدرضا نصیری، کوئیچی هانه‌‌دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خواجگی اصفهانی، محمد بن معصوم (1368). خلاصة‌‌السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی، تهران: علمی.
دوسرسو، ژان آنتوان (1364). سقوط شاه سلطان حسین، ترجمة ولی‌‌الله شادان، تهران: کتاب‌سرا.
روملو، حسن بیگ (1384). احسن‌‌التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، ج 2، تهران: اساطیر.
سانسون (1346). سفرنامة سانسون، اوضاع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، تحقیق و مطالعة دقیق دربارة آداب و اخلاق و حکومت ایران، به اهتمام و ترجمة تقی تفضلی، تهران: بی‌نا.
سمرقندی، کمال‌‌الدین عبدالرزاق بن اسحاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، ج 1، دفتر دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیوری، راجر (1384). تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمة محمدباقر آرام، تهران: امیرکبیر.
شاردن، ژان (1345). سیاحت‌نامة شاردن: ب‍ا ح‍واش‍ی‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات‌ و ت‍وض‍ی‍ح‍ات‌ ل‍غ‍وی‌ و ت‍اری‍خ‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‌ اص‍طلاح‍ات‌ و ف‍ه‍ارس‌ اع‍لام‌ و ت‍ص‍اوی‍ر ع‍ت‍ی‍ق‌ و ب‍اس‍ت‍ان‍ی‌، ترجمة محمد عباسی، ج 8 : سازمان نظامی، سیاسی و مدنی ایران، تهران: امیرکبیر.
عالم آرای شاه اسماعیل (1349). با مقدمه و تصحیح و تعلیق اصغر منتظر صاحب، تهران: بنگاه ترجمه و کتاب.
عالم آرای صفوی (1363). به کوشش یدالله شکری، تهران: اطلاعات.
فرامین فارسی ماتنه‌داران، (2008). ج1 Persian Document Of The Matenedaran, by K.P.Kostian, Yerevan, nairi,.
فلسفی، نصرالله (1371). زندگی شاه عباس اول، ج 4 و 5، تهران: علمی.
فلور، ویلم (1388). نظام قضایی عصر صفوی، ترجمة حسن زندیه، قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
کرملی، پادریان (1383). اسناد پادریان کرملی، بازمانده از عصر شاه عباس صفوی، به کوشش منوچهر ستوده، با همکاری ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
کمپفر، انگلبرت (1360). سفرنامة کمپفر، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی (1357). ترجمه از زبان پرتغالی و حواشی از ژان اوبن، ترجمة پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
لاری شیرازی، روح‌‌الله (1389). شر‌ف‌نامه، مکاتبات دیوانی ایالت فارس و لارستان در دورة صفویه، تصحیح و تحقیق محمدباقر وثوقی، با همکاری خدیجه عالمی و منوچهر ایزدنیا، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
لمبتون، آن.ک.س (1345). مالک و زارع در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، آن.ک.س (1363). سیری در تاریخ اجتماعی ایران بعد از اسلام، ترجمة یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
مشیزی (بردسیری)، میرمحمدسعید (1369). تذکرة صفویة کرمان، مقدمه و تحشیه محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
منجم، ملاجلال‌‌الدین (1366). تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال، ترجمة سیف‌‌الله وحیدنیا، تهران: وحید.
منشی قمی، قاضی احمد بن حسین (1383). خلاصة‌‌التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، ج 1، تهران: دانشگاه تهران.
میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن (1385). دستورالملوک میرزا رفیعا، به کوشش و تصحیح محمد اسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمة علی کردآبادی، با مقدمة منصور صف‌‌‌گل، [به سفارش] مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
میرزا سمیعا، محمدسمیع (1378). تذکرةالملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، سازمان اداری حکومت صفوی، یا تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرة‌‌الملوک، ترجمة مسعود رجب‌‌نیا، با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: امیرکبیر.
نصیری، میرزا علی‌نقی (1371). القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیم‌‌لو، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
نطنزی، معین‌الدین (1336). منتخب التواریخ معینی، تصحیح ژان اوبن، تهران: خیام.
نوایی، عبدالحسین (1347). شاه اسماعیل صفوی، اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌‌های تفصیلی، بی‌‌جا: بنیاد فرهنگ ایران.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1380). ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (1038 - 1071 ق) حدیقة ششم و هفتم از روضة هشتم خلد برین، تصحیح و تعلیق و توصیفات و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ورهرام، غلامرضا (1368). نظام حکومت ایران در دوران اسلامی، پژوهشی در تشکیلات اداری، کشوری و لشکری ایران از عصر مغول تا پایان عصر قاجار، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.