نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

سیاست‌های مالی و پولی در هر دوره از تاریخ به اشکال گوناگون اجرا می‌شده است. یکی از این سیاست‌ها چگونگی و نحوة گردش نظام پولی است که در مقاطع تاریخی نمودهایی خاص داشته است؛ در دورة خلافت عباسی، به‌سبب افزایش معاملات تجاری و حمل و نقل‌های مالی، نظام پولی در قالبی خاص عرضه می‌شد. این الگو استفاده از چک و سفته بود. خلافت عباسی برای پیشبرد فعالیت‌های مالی و تجاری و معاملات کلان خود در عملیات مالیاتی با هدف رفع مشکلات ناشی از حمل و نقل پول‌های سکه‌ای،‌ به‌ویژه زر و سیم‌های بسیار سنگین، به روش پرداختی ایمن، سبک، راحت، و سهل‌الوصول نیاز داشت. بنابراین کاربرد چک و سفته، با وزن کم و قابلیت جابه‌جایی بسیار آسان، از ابزارهای سپرده‌گذاری و حوالة مالی در راستای سیاست‌های گردش پولی در امپراتوری عباسی گسترش یافت. استنادات این پژوهش بر اساس مراجعه به متون و منابع تاریخی، به‌ویژه منابع مالی و خراجی دورة مورد نظر، و تجزیه و تحلیل داده‌ها استوار است.
مستندات تاریخی حاکی از افزایش و پیشرفت فعالیت‌های مالی، شبیه به بانک‌های امروزی، در دورة خلافت عباسی در قالب چک و سفته است که باعث شکل‌گیری شیوة نظارتی جدید و هم‌چنین گسترش نهادی به نام صرافی بود که در پرداخت مابه‌ازای پولی معاملات در روش جدید نقش مهمی را ایفا می‌کرد.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد (1412 ق/ 1992 م). المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن عبدربه، ابوعمر احمد بن محمد (1953)‌. العقد الفرید، تحقیق محمد سعید العریان، ج 1، قاهره: المکتبة التجاریة الکبری.
ابن منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم (1956). لسان العرب المحیط، ج 10، بیروت: دار صادر.
انوری، حسن (1373). اصطلاحات دیوانی دورة غزنوی و سلجوقی، تهران: طهوری.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1400 ق/ 1979 م). انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، ج 5، بیروت: جمعیة المستشرقین الالمانیة.
تنوخی، ابوعلی المحسن بن علی بن محمد (1391 ق/ 1921 م). نشوارالمحاضرة واخبار المذاکرة، ج 5 و 8، بیروت: مطبعة المجمع العلمی.
جهشیاری، عبدالله محمد بن عبدوس (1357 ق/ 1938 م). کتاب الوزراء والکتاب، ط 8، تصحیح عبدالله الصاوی، القاهرة: مطبعة عبدالحمید احمد حنفی.
حموی، یاقوت (1414 ق). معجم البلدان،‌ ج 1، بیروت: دار ‌الغرب الاسلامی.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی (1417 ق). تاریخ بغداد، ج 4 و 7، بیروت‌: دار الکتب العلمیة.
خوارزمی، ابوبکر محمد بن عباس (1362). مفاتیح‌العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم‌، تهران: علمی و فرهنگی.
الدجیلی، خوله شاکر (1379). بیت‌المال، پیدایش و تحولات آن، ترجمۀ سیدمحمدصادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی.
الدوری، عبدالعزیز (1995). تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری‌، بیروت: کانون الثانی.
ذیلابی، نگار (1386). «جهبذ»، دانش‌نامة جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 11، تهران: مؤسسة فرهنگی هنری کتاب مرجع.
الزبیدی، محمدحسین (1969). العراق فی العصر البویهی: التنظیمات السیاسیة و الاداریة و الاقتصادیة، قاهره: د.ن.
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (1358 ق). اساس البلاغة، بیروت: دار الصادر.
الزیّات، حبیب (1937). «الصیارفة فی الاسلام»، مجلة المشرق، ج 4، تشرین الاول، کانون الاول.
سرخسی، ابوبکر محمد بن ابی‌سهل (1324 ق). المبسوط، ج 14، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر.
السعدی، امل (1985). «الصیرفة والجهبذة فی العراق»، رسالة دوکتوراه، کلیة ‌الآداب، جامعة البغداد.
صابی، ابی الحسن الهلال بن المحسن (بی‌تا). الوزراء او تحفةالامراء فی تاریخ الوزراء‌، مراجعة و تقدیم د. حسن الزین‌، بیروت: دارالفکر الحدیث.
صالح الفاضلی، خولة عیسی (1383). «آلیة المصطلحات الاداریة الواردة فی کتاب مفاتیح العلوم للخوارزمی»، آفاق الحضارة الاسلامیة، العدد 14، السنة 7.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1375). تاریخ الرسل والملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 9، 12، 13، و 14، تهران: اساطیر.
طبیبیان، محمد (1366). اقتصاد کلان، اصول نظری و کاربرد آن، تهران: وزارت برنامه و بودجه.
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق (1972). تحقیق نبیله عبدالمنعم داود‌، ج 3، نجف: مطبعة النعمان.
فرای، ریچارد ﻧﻠﺴــﻮﻥ (1365). بخارا، دستاورد قرون وسطی، ترجمۀ محمود محمودی، تهران: علمی و فرهنگی.
قلقشندى، شهاب‌الدین احمد بن عبداللّه بن احمد (1970)‌. صبح الأعشى فی صناعة الانشاء‌، ج 10، بیروت‌: دار الکتب العلمیة.
گیرشمن، رومن (1383‌)‌. ‌ایران از آغاز تا اسلام‌، ترجمۀ محمد معین‌، تهران: علمی و فرهنگی.
لمبتون، آن. کی. اس (1374). دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران: عروج.
لومبارد، موریس (1356)‌. «کلیاتی دربارة تغییرات اقتصادی که با ایجاد حکومت اسلامی در جهان آن روز پدید آمد»، ترجمة امیرحسین جهانبگلو، فصل‌نامة تحقیقات اقتصادی، بهار و تابستان، ش37 و 38.
متز، آدام (1364). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ج 1، تهران: امیرکبیر.
مسکویه رازی، ابوعلی (1369). تجارب الامم‌، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، ج 1 و 3، تهران: سروش.
مسکویه رازی، ابوعلی (1376). تجارب الامم‌، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، ج 5 و 6، تهران: توس.
میرآخور، عباس و باقر الحسنی (1371‌). مقالاتی در اقتصاد اسلامی، روش اسلام در حل مسائل اقتصادی، ترجمة حسن گلریز، تهران: مؤسسة بانک‌داری ایران.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح (1371). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
یوسفی، احمدعلی (1376). ماهیت پول و راهبردهای فقهی ـ اقتصادی آن، قم: پژوهشکدة فرهنگ و اندیشة اسلامی.
 
Canard, Marius (1934). Sayf al-Daula, Alger, Editions Jules Carbonel.
Fischel, W. J. (1933). ‘The Origins of Banking in Medieval Islam’, Journal of the Royal Asiatic Society (JRAS).
Fischl, W. J. (1937). Jews in the Economic and Political Life of Mediaeval Islam, London: The Royal Asiatic Society.
Labib, Subhi Y. (1969). ‘Capitalism in Medieval Islam’, Journal of Economic History, Vol. 29.
Spuler, Bertold (1970). ‘Trade in the Eastern Islamic Countries in the Early Centuries’, Islam and the Trade of Asia, D. S. Richards (ed.).