نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی/ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

اطلاعات نگاشته شده در منابع جغرافیای تاریخی به دلیل سوگیری کمتر، حائز اهمیت است. دسته‌ی عظیمی از این داده‌ها در مورد فرق شیعه است که با رویکرد میدانی و تجربی از سوی جغرافی‌نویسان مسلمان به نگارش درآمده است. در این پژوهش براساس روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تاریخ اجتماعی جایگاه فرق شیعه از دیدگاه جغرافی­نگاران مورد بررسی قرار می­گیرد و گفتمان حاکم بر جغرافیای تاریخی این داده‌ها استخراج و دسته­بندی شده؛ ارائه می­شود. یافته­ها حاکی از آن است که جغرافی‌نویسان مسلمان در مقایسه با نویسندگان کتب فرق، با رویکرد جغرافیایی- تاریخی واقعی به بحث از فرق پرداختند؛ از این رو، تصویر فرق شیعی در منابع جغرافیای تاریخی از جنبه‌ی عینی و قابل اعتنایی در مطالعات فرق اسلامی برخوردار است.

‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌

کلیدواژه‌ها

ابن حائک، حسن بن احمد )۱۴۲۵ ه.ق ( الاکلیل من اخبار الیمن و انساب حمیر، صنعا، وزراه الثقافه و السیاسیه.
ابن خلدون، عبدالرحمن محمد بن خلدون (۱۳۷۵ ش)، ترجمه‌ی گنابادی، محمد پروین، العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر معروف به تاریخ ابن خلدون، تهران، علمی، فرهنگی.
ابن خلدون، عبدالرحمن محمد بن خلدون (1408ق)، العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر معروف به تاریخ ابن خلدون، بیروت، دارالفکر.
ابن رسته، احمدبن عمر (1892م)، الاعلاق النفسیه، دارصادر، بیروت.
ابن شبه نمیری، عمر بن شبه (1410 ق)، تاریخ المدینه المنوره، قم، دارالفکر.
ابن عبد الحق بغدادى، صفى الدین عبد المومن (1412 ه.ق)، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع‏، بیروت، دارالجیل.
ابن عثمان، موفق‌الدین (1415 ه.ق)، مرشد الزاوار الی قبور الابرار، قاهره، الدار المصریه اللبنانیه.
ابن عدیم، عمر بن احمد بغیه‌الطلب فی تاریخ حلب، دارالفکر، بیروت.
ابن عساکر، علی بن حسن (1415 ه.ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر.
ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ابوظبی،المجمع الثقافی.
ابن فقیه همدانی، احمد بن محمد (۱۴۱۶ ه.ق)، البلدان، بیروت، عالم الکتب.
ابن نجار، محمد بن محمود (م 643 ه.ق)، الدره الثمینه فی اخبار المدینه، دار الارقم بن ابی الارقم، بیروت.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله (1417 ه.ق)، رحله ابن بطوطه، تحفه النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، ریاض، آکادیمیه المملکه المغربیه.
ابن‌جبیر، محمد بن احمد (۲۰۰۸ م)، تذکره ‌بالأخبارعن‌الاتفاقات‌الأسفار، بیروت‌- ابوظبی، الموسسه العربیه للدراسات و النشر- دارالسویدی.
ابو نعیم، احمد بن عبدالله (1401 ه.ق)، تاریخ اصبهان، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی (2007 م)، تقویم البلدان، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.
اتکینسون، آر.اف و همکاران(1380 ش)، فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، ترجمه‌ی نوذری، حسینعلی، تهران، طرح نو.
ادریسی، محمد بن محمد (1409 ه.ق)، نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم‌الکتب.
ازدی، یزید بن محمد (۱۴۲۷ ه.ق)، تاریخ الموصل، بیروت، دارالکتب العلمیه.
الاستبصار فی عجایب الامصار (۱۹۸۶ م)، تصحیح عبدالحمید، سعد زغلول، بغداد، دارالشوون الثقافیه.
اشعری قمی، سعد‌بن‌عبداللّه‌بن‌ابی‌خلف، المقالات و الفرق، مقالات الامامیه و فرقه الشیعه و اسماوها و صنوفها، بیروت،دار احیاء التراث العربی.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (۱۳۶۲ ش)، ترجمه‌ی مؤیدی، محسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تهران، امیرکبیر.
اصطخری، ابواسحاق، ابراهیم بن محمد فارسی (۲۰۰۴ م)، المسالک و الممالک، قاهره، الهیئه العامه لقصور الثقافه.
باربور، ایان، ترجمه‌ی خرمشاهی، بهاءالدین، (1379ش)، علم و دین، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
بغدادی، ابومنصور عبدالقادر، ترجمه‌ی مشکور، محمدجواد (۱۳۸۵ ش)، الفرق بین الفرق، تهران، انتشارات اشراقی.
بکرى، عبد الله بن عبد العزیز (1403 ه.ق)، معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع، بیروت، عالم الکتب.
البکری، عبدالله (۱۹۹۲ م)، المسالک و الممالک، بیروت، دارالغرب‌ الاسلامی.
بلاذری، احمد ‌بن ‌یحیی ‌بن جابر (۱۴۱۷ ه.ق)، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر.
بیرونی، محمد بن احمد (1380 ش)، آثار الباقیه عن قرون الخالیه، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب.
بیرونی، محمدبن احمد (1380 ش)، الآثارالباقیه عن القرون الخالیه، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب.
بیهقی، علی بن زید (1425 ه.ق)، تاریخ بیهق، دمشق، دار اقرأ للطباعه و النشر و التوزیع‏.
جعفری، سید حسین محمد، (۱۳۸۲ ش)، تشیع در مسیر تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوهری، اسماعیل بن حماد (۱۳۷۶ ه.ق)، الصحّاح، تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دارالعلم للملایین.
 حدود العالم من المشرق الی المغرب (۱۴۲۳ ه.ق)،  تصحیح الهادی، یوسف، قاهره، دارالثقافیه للنشر.
حمیری، محمد بن عبدالمنعم (1984 م)، الروض المعطار فی اخبار القطار، بیروت، مکتبه‌لبنان ناشرون.
ذکار، سهیل(۱۴۰۲ ه.ق)،  اخبار القرامطه فی الاِحساءِ - الشام - العراق - الیمن، قاهره، دارحسّان.
ذهبی، محمد‌بن‌احمد، (۱۴۰۶ ه.ق)، الآمصار ذوات الآثار، بیروت، دارالبشائر.
رازی، احمد بن عبدالله ؛ عرشانی، نظام الدین‌سری‌بن‌فضیل(۱۴۰۹ ق)، تاریخ مدینه صنعا و کتاب‌الاختصاص‌للعرشانی، دمشق _بیروت، دارالفکر – دارالفکرالمعاصر.
شهرستانی، ابی الفتح محمد بن عبدالکریم احمد (۱۹۸۶ م)، الملل و النحل، بیروت، دار صعب.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (۱۹۶۷ م)، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث.
عالم زاده، هادی (1378)، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی ج ۵، ذیل مدخل «ابوبکر»، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
عبدری، محمد بن محمد (1426 ه.ق)، رحله‌العبدری، دمشق، دار سعد‌الدین.
عماره یمنی، عماره‌بن علی (۱۴۲۵ ق)، تاریخ الیمن- المختصر المنقول من کتاب العبر-اخبار القرامطه بالیمن، صنعا، مکتبه‌الارشاد.
فارسی، عبدالغافربن اسماعیل (۱۳۸۴ ش)، المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، تهران، میراث مکتوب.
فرآهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹ ه.ق)، العین، قم، نشر هجرت.
فیومی، احمد ‌بن محمد (۱۴۰۴ ه.ق)، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، دارالهجره.
قبادیانی، ابو معین حمیدالدین ناصر بن خسرو (1335 ش)، سفرنامه ناصرخسرو، تهران، انتشارات زوار.
قزوینی، ذکریا‌ بن محمد (1373 ش)، آثارالبلاد و اخبار العباد، ترجمه‌ی قاجار، میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر.
کار، ادوارد، هلت، ترجمه‌ی کامشاد، حسن (1386 ش)، تاریخ چیست، تهران، خوارزمی.
مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجه النفوس و الأسرار فى تاریخ دار هجره النبى المختار، بیروت،دارالغرب الاسلامی.
مستوفی، حمدالله (1381 ش)، نزهه القلوب، قزوین، حدیث امروز.
مسعودی، ابوالحسن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌علی (۱۴۰۹ ه.ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارلهجره.
مقدسی، شمس- الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابى بکر بناء شامى ، ترجمه‌ی منزوی، علی‌نقی (۱۳۶۱ ه.ش)، احسن التقاسیم فی معرفه القالیم، تهران، مؤلفان و مترجمان.
مهلبی، حسن بن احمد (2006 م)، الکتاب العزیزی أو المسالک و الممالک، دمشق، التکوین.
نوبختی، ابو محمدحسن بن موسی ، ترجمه‌ی مشکور، محمدجواد (۱۳۶۲ ش)، فرق الشیعه، تهران، علمی فرهنگی.
هروی، علی‌بن ابوبکر (۱۴۲۳ ق)، الإشارات‌الی معرفه الزیارات، قاهره، مکتبه ‌الثقافه‌ الدینیه.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1380 ش)، ترجمه‌ی منزوی، علی نقی، معجم البلدان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب ابن واضح یعقوبی، (۱۳۷۱ ش)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب ابن واضح یعقوبی، ترجمه‌ی آیتی، محمدابراهیم (1356 ش)، البلدان، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب