نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشیارگروه تاریخ / دانشگاه تاریخ تربیت مدرس

2 دانشجوی دکتری تاریخ/ دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

از آنجا که انقلابها در تاریخ جهان طی سه قرن گذشته بسیار مهم بوده اند، نظریه های گوناگونی در این باره توسط جامعه شناسان تاریخی تبیین شده است و انقلاب مشروطه ایران یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است زیرا ساختار سیاسی کشور را تغییر داد و تاثیرات آن تا به کنون وجود دارد. تدا اسکاچپول از جمله جامعه شناسان معاصر در آمریکا است که انقلاب های اجتماعی در آسیا و اروپا را مورد بررسی قرار داده است. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی– تبیینی، میزان انطباق مدل اسکاچپول با انقلاب مشروطه را تبیین کند. براساس فرضیه اسکاچپول، انقلاب اجتماعی محصول تلاقى تصادفى عوامل ساختارى است. به نظر وی انقلاب اجتماعی در یک کشور زراعتی و غیر استعماری به وجود می آید و عوامل آن فشار بین المللی به دولت، شورش دهقانی و مشارکت نخبگان حاشیه ای است. در قرن نوزدهم، ایران کشوری زراعتی و غیراستعماری بود و هر سه عوامل مورد نظر اسکاچپول در ایجاد انقلاب مشروطه نقش داشت اما عوامل دیگری همچون شورش های شهری و شرایط نیمه استعماری نیز موثر بود. در واقع فشار بین المللی از جنگهای با روسیه آغاز شد و حکومت قاجار برای تقویت بخش نظامی کشور نیازمند درآمد مالی و مالیاتی بود. بنابراین دولت به سیاست های تمرکزگرایانه روی آورد که در پی آن فشار های اقتصادی بر طبقات مختلف ایجاد شد. در واکنش به آن، همه طبقات اجتماعی به نوسازی و اصلاحات اقتصادی دولت اعتراض کردند اما به ثمر رسیدن این اعتراضات به جایگاه و نفوذ و حمایت عوامل خارجی بستگی داشت. انقلاب مشروطه در شرایط ضعف قدرت روسیه و حمایت سیاست مدارانه ی انگلستان از مشروطه اتفاق افتاد ولی با ائتلاف روسیه و انگلیس، قدرت سیاسی طبقات اجتماعی از بین رفت. در نتیجه انقلاب مشروطه منجر به قدرتمند شدن ایران نگردید. بنابراین تطبیق انقلاب مشروطه با نظریه اسکاچپول، در زمینه های انقلاب تقریباً مطابقت دارد اما با پیامدهای انقلاب های اجتماعی مورد نظر اسکاچپول در تضاد است زیرا ایران در شرایط نیمه استعماری قرار داشت.

کلیدواژه‌ها

آبراهامیان، یرواند  (1391)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه : احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آدمیت، فریدون (1385)، اندیشه ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، تهران : خوارزمی.
اسکاچ پل، تدا ( 1382 )، دولت تحصیدار و انقلاب شیعی در ایران ، مجله مطالعات راهبردی، دوره 6 ، ش 19.
اسکاچ پل، تدا (1376 )، دولتها و انقلاب های اجتماعی، ترجمه سید مجید رویین تن، تهران : سروش .
اسمیت، دنیس ( 1392 )، برآمدن جامعه شناسی تاریخی، ترجمه سید هاشم آقاجری، تهران : مروارید.
آفاری، ژانت (1379)، انقلاب مشروطه ایران ، ترجمه رضا رضایی، تهران: نشر بیستون.
امانت، عباس( 1383 )، قبله عالم، ترجمه حسن کامشاد، نشر کارنامه.
اوبن، اوژن (1362 )، ایران امروز، ترجمه : علی اصغر سعیدی .تهران : زوار.
براون، ادوارد (1376)، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران: کوبر.
 بویل، ج.ا (1386)، تاریخ  ایران کمبریج، ترجمه تیمور قادری، جلد 7 ،تهران: امیرکبیر.
پاولویچ، م؛ تریا، ایرانسکی (1330)، انقلاب مشروطیت ایران و ریشه های اجتماعی و اقتصادی آن ، ترجمه م. هوشیار ، تهران : چاپخانه نقش جهان .
پناهی سمنانی، محمد ( 1376ستارخان سردار ملی، تهران: کتاب نمونه.
تاریخ ارتش نوین ایران از سال 1300 تا 1320، ( بی تا)، به کوشش اداره سوم ستاد بزرگ ارتشتاران ، تهران :چاپخانه ارتش.
تفرشی حسینی، احمد (1351 )، روزنامه اخبار مشروطیت ، تهران : امیرکبیر .
تقی زاده، حسن ( 1379 )، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران : انتشارات فردوس.
شاکری، خسرو (1384)، پیشینه های اقتصادی سیاسی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسال دموکراسی در آن عهد،تهران: اختران.
شاهدی، مظفر ( 1381 )، تاریخ بانک استقراضی روس در ایران،  تهران : مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
شمیم، علی اصغر ( 1389)، ایران در عصر قاجار، تهران : بهزاد .
عیسوی، چارلز (1388 )، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران : گسترده.
فوران، جان ( 1392)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران،ترجمه احمد تدین، تهران : رسا.
کاظم زاده، فیروز ( 1371 )، روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
کدی، نیکی (1358)، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی، تهران : فرانکلین.
کسروی، احمد (1385)، تاریخ مشروطه ایران، تهران : امیرکبیر.
الگار، حامد (1355)، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه ابوالقاسم سری ، تهران: توس.
مهدوی ، هوشنگ ( 1385 )،  تاریخ روابط خارجی ایران ، تهران : امیرکبیر .
مور، برینگتون (1369)، ریشه های اجتماعی دیکتاتوری و دمکراسی( نقش ارباب و دهقان در پیدایش جهان نو) ترجمه حسین بشیریه، تهران : مرکز نشر دانشگاهی.
مومنی، باقر( 1350)، ایران در آستانه انقلاب مشروطیت ، تهران : صدای معاصر .
همایون کاتوزیان، محمد علی (1385)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.