نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی/ دانشگاه شهید بهشتی

2 کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی/ دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

 مالیات جزیه در مصر سده نخستین اسلامی، از جمله مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر مناسبات اجتماعی والیان مسلمان و اتباع ذمی بود. شرایط و اقتضاءات اخذ جزیه، قوانین و  نحوه هزینه کرد و  دیگر مسائل مربوط به آن هر دو سوی این معادله یعنی ذمیان و حاکمیت اسلامی را متاثر می‌ساخت. در این پژوهش بر اساس روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخ اجتماعی، کارکردهای متنوع اجتماعی جزیه در مصر سده نخستین اسلامی بررسی شده است. در مواردی نشان داده شده که چگونه اقتضائات جزیه، نتایجی چون تغییر والیان و یا شورش ها و نارضایی‌های عمومی در میان اتباع ذمی را به دنبال داشته است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آلوسی، شهاب الدین محمود...، 1415،روح المعانی...، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن­تغری بردی، جمال­الدین ابوالمحاسن، 1413،النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، تحقیق و تعلیق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن­عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبدالله، 1920،فتوح مصر و اخبارها، لیدن.
ابن­مماتی، أسعدبن مهذب، 1411،قوانین الدواوین، به تحقیق عزیز سوریال عطیه، قاهره: مکتبة مربولی.
اﺑﻮ‌ﺻﺎﻟﺢ‌ ارﻣﻨﻲ، 1894،ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﻨﺎﺋﺲ و اﻻدﻳﺮة، ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ب. ت. اوﺗﺰ، اوﻛﺴﻔﺮد.
ابوعبید، قاسم­بن سلام الهروی، 1408، الاموال، به تحقیق و تصحیح محمد خلیل هراسی، بیروت: دارالفکر.
ابویوسف، یعقوب­بن ابراهیم، 1396،کتاب الخراج، الطبعه الخامس، المطبعه السلفیه.
اجتهادی، ابوالقاسم، 1363،بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین، چ اول، تهران، سروش.
بلاذری، احمدبن یحیی­بن جابر، 1901،فتوح البلدان، مصر: الکتب العربیه.
پنجه، معصومعلی،1391، «شورش و گروش قبطیان مسیحی و حاکمان مسلمان در مصرسده های دوم و سوم هجری» تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان، ص3ـ18.
جواد علی، 1953،المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، بی­نا.
جهشیاری، ابوعبدالله محمدبن عبدوس، 1408،الوزرا والکتاب، بیروت: دارالفکرالحدیث.
خوارزمی، محمدبن احمد، 1347،مفاتیح العلوم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
دنت، دانیل، 1385،مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمد علی موحد، چ 3، تهران، خوارزمی.
دهخدا، علی اکبر، لغت­نامه.
ذیلابی، نگار، "جزیه"، 1385، دانشنامه جهان اسلام، تهران، کتاب مرجع.
رمضان، هویدا عبدالعظیم، 1994،المجتمع فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی العصر الفاطمی، جزء ثانی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ریس، ضیاءالدین، 1373، خراج و نظام­های مالی دولت­های اسلامی، ترجمه فتحعلی اکبری، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
ساویریس، ابن­المقفع، 1968،سیر الآبا البطارکه، قاهره، الجمعیه القبطیه.
عامر، فاطمه و مصطفی عامر، 2000،تاریخ اهل الذمه فی مصر الاسلامیه، الطبعه الاولی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
عبدالکریم احمد، نریمان، 1996،معامله غیر المسلمین فی الدوله الاسلامیه، قاهره، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
قدامه، ابن جعفر، 1889، الخراج و صناعة الکتابة، طبع لیدن.
کاشف، سیده اسماعیل ، 1988،مصرفی عصر الولاه من الفتح العربی الی قیام الدوله الطولونیه، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
کاشف، سیده اسماعیل، 1947،مصر فی فجرالاسلام من الفتح العربی الی قیام الدوله الطولونیه، قاهره: دارالفکر العربی.
کاشف، سیده اسماعیل، و جمال الدین سرور و عبدالفتاح عاشور، 1993،مصر الاسلامیه و اهل الذمه، قاهره، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
کرامتی، یونس، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج13، ذیل«پاپیروس».
کندی مصری، محمد بن یوسف، 1908،کتاب الولاة و القضاة، تصحیح رفن گست، بیروت، مطبعه الیسوعین.
گروهمان، آدلف، 1412، اوراق البردیه العربیه، به همکاری حسن ابراهیم حسن، ترجمه عبدالصمد حسن، قاهره: دارالکتب المصریه.
ماوردی، علی بن محمد،1372، الاحکام الاسلطانیه، قاهره: السعاده.
مسعودی، علی بن حسین، 1360،مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چ2، تهران، بنگاه ترجمه و نشر.
مغاوری‌ محمد، سعید، 1421،الالقاب‌ و اسماء الحرف‌ و الوظائف‌ فی‌ ضوءالبردیات‌ العربیه، قاهره‌،دارالکتب و الوثائق القومیه.
ﻣﻘﺮﻳﺰی،ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲ ، بی­تا،تاریخ الاقباط، تحقیق عبدالمجید ایاب، مصر، دار الفضیله.
ﻣﻘﺮﻳﺰی،ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲ، 1418،المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار، (معروف به خطط مقریزی)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ممتحن، حسینعلی، 1381،تاریخ سیاسی اسلام در عصر امویان، تهران، دانشگاه شهیدبهشتی.
یعقوبی، احمدبن ابی­یعقوب، 1378،تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
 
Anwati‌, Gorges C, 1975, "Factors and Effects of Arabization and Islsmization in Medieval Egypt and Syria‌", Islam‌ and‌ Cultural Change in The Middle Ages, ed. Speros Veryonis, Wiesbaden, Otto Harrassowitz.
Baynes, N. H. 1935, Byzantine Empire, London.
Lapidus, Ira M., 1972, "The conversion of Egypt to‌ Islam‌", Israel Oriental Studies.
Milne, J. G. 1898, A History of the Egypt, under the roman rul, vol.5
Rambo, Lewis R. & Charles E. Farhadian , " Converting: Stages‌ of‌ religious change", Religious Conversion: Contemporary Practices‌ and Cotroversies, edChristopher‌ Lamb‌ & M. Darrol Bryant, London &‌; New‌ York, Cssell, 1999.