نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ وکارشناس پژوهش مرکز اسناد آستان قدس رضوی( نویسنده مسئول)

2 استادیار تاریخ دانشگاه پیام نور

چکیده

 
بررسی دقیق  واژگانی که در منابع تاریخی و اسناد آمده، می تواند راهگشای کاربرد آن در بستر زمان باشد. و سیر تغییر و تحولات نظام مربوط به اصطلاح مورد بررسی را روشن سازد. یکی از واژگانی که درمنابع و اسناد در کنار سایر اصطلاحاتی چون اخراجات و تکالیف دیوانی آمده است، استصوابیات یا استصوابی است.
اینکه کلمه مزبور اصطلاح است یا خیر و تغییر و تحولات معنایی و کاربردی آن در بستر زمان در نظام اداری و مالی ایران  به چه صورت بوده، مساله اصلی مقاله است.
  این مقاله با روش توصیفی- تطبیقی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد آرشیوی به کنکاش موضوع مورد بحث می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که با توجه به تغییرات مفهومی استصوابیات در متون، این واژه، غیر از معنی رایج لغوی آن، اصطلاحی در حوزه نظام اداری و مالی ایران بوده که در طول زمان کارکرد آن تغییر یافته است. و به  مجموعه­ای از مالیات­ها به ویژه مالیات های غیر رسمی گفته می شود که بیشتر در احکام واگذاری معافیت مالیاتی سیورغالات رواج داشته است. هم چنین به عنوان نوعی  هزینه خاص دردفتر توجیهات ثبت می گردید و در دوره قاجار  به صورت حواله دیوانی و گونه ای پرداخت مواجب بوده است.

کلیدواژه‌ها

اشعری قمی، حسن بن محمد بن حسن،(1385). تاریخ قم، ترجمه: تاج‌الدین حسن بن بهاءالدین بن عبدالملک قمی، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، قم:کتابخانه مرعشی.
اصطلاحات اسناد،(1983).آرشیو ملی هند،جلد اول، دهلی‌نو:1982.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن بن علی،(1367). تاریخ منتظم ناصری، تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی،ج3، تهران: دنیای کتاب.
افضل الملک، غلامحسین. افضل التواریخ،(1361). تصحیح: منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان،تهران: نشر تاریخ ایران.
انوری، حسن،(1373).  اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی،چاپ دوم، تهران: سخن.
انوری، حسن،(1381). فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
آیتی،عبدالمحمد،(1383).  تحریر تاریخ وصاف، چاپ سوم،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
باقریان موحد،رضا،(1393). پیوندهای معنوی اصفهان و کربلا،قم:مجمع ذخایر اسلامی.
بردسیری، میرمحمدسعید مشیزی،(1369). تذکره صفویه کرمان، تصحیح: محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم.
برن،رهر،(1349). نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات علمی وفرهنگی.
بوسه، هربرت،(1367). پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق‌قوینلو و قراقویونلو و صفوی، مترجم:غلامرضا ورهرام، تهران: موسسه مطالعات فرهنگی.
بیانی، بهمن،(1391). کتابچه جمع و خرج کل هذه السنه ایت ئیل ممالک محروسه سنه 1304ق، تهران:کتابخانه،موزه ومرکزاسنادمجلس شورای ملی.
بیهقی، محمد بن حسین،(1388).   تاریخ بیهقی، تصحیح: محمدجعفریاحقی و مهدی سیدی، ج1، تهران: سخن.
پاشینو، پیترایوانوویچ،(1372). سفرنامه ترکستان و ماوراء النهر، به کوشش: جمشید کیانفر، مترجم: مادروس داوودخانف، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پطروشفسکی، ای.پ.(1344). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه: کریم کشاورز،ج2، تهران:موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح(1374). ترجمه تاریخ یمینی. تصحیح : جعفر شعار. چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.1374.
جعفریان، رسول(1379). صفویه در عرصه دین،فرهنگ و سیاست، ج2، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جوینی، عطاملک بن محمد(1385). تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح:محمدقزوینی، اهتمام: شاهرخ موسویان،ج2،تهران: دستان.
 جهانگیر میرزا(1384).تاریخ نو(حوادث دوره قاجاریه) از سال 1240تا1267، به اهتمام عباس اقبال، تهران: نشرعلم.
حسینی منشی، محمود بن ابراهیم(1386).  تاریخ احمد شاهی، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: عرفان.
خور موجی، محمد بن جعفر بن محمد علی(1344). تاریخ قاجار.،حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، ج1، تهران: زوار.
خورشاه بن قباد(1379). تاریخ ایلچی نظام شاه( تاریخ صفویه از آغاز تا 972)، تصحیح: محمد رضا نصیری و کویچی هانه دا ،تهران: انجمن آثار و مفاخر.
دفتر تاریخ(1387). به کوشش ایرج افشار،ج3، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
دهخدا، علی‌اکبر(1377). لغت‌نامه دهخدا،تهران: دانشگاه تهران.
ذوالفقار بن محاربی (مختار) متخلص به غافل، مجمع الحساب، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی6849 .
روستایی،  محسن(1395). ادبیات تاریخی و دیوانسالاری ایران«عهد مغول تا سرآغاز دولت صفوی»، تهران: ندای تاریخ.
روملو، حسن(1384). احسن التواریخ،  تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
ستوده،منوچهر و ذبیحی،مسیح(1377). از آستارا تا استرآباد، ج6.و8. تهران: انجمن آثار و مفاخرفرهنگی.
سمیعا، محمد سمیع میرزا(1368). تذکره الملوک سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکره الملوک،مترجم:مسعود رجب نیا، به کوشش: محمد دبیر سیاقی،چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
شاردن،ژان(1372). سفرنامه شاردن، ترجمه: اقبال یغمایی، ج2، تهران: توس.
شریک امین، شمیس(1357).  فرهنگ اصطلاحات دیوانی و دوران مغول، تهران: فرهنگستان ادب و هنرایران.
 علاقه، فاطمه(1385). اصطلاحات دیوانی عالم‌آرای عباسی، تهران:فرهنگستان هنر.
فروغ اصفهانی، مهدی بن باقر(1378). فروغستان: دانشنامه فن استیفا و سیاق،تصحیح: ایرج افشار،تهران: میراث مکتوب فروغ اصفهانی.
فلور، ویلم(1394). تاریخچه مالی- مالیاتی ایران از صفویه تا پایان قاجاریه،ترجمه:مرتضی کاظمی یزدی، تهران: نشر تاریخ ایران.
قائم‌مقامی،جهانگیر(1348). یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی، تهران: ستادبزرگ ارتشتاران.
کتبی،  محمود(1364). تاریخ آل مظفر، به کوشش: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
کرمانی، ابواسحاق غیاث‌الدین(951ق.). سریع الحساب، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی6544.
لمبتون، ا.ک.س(1362). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهرامیری، تهران: انتشارات علمی  و فرهنگی.
لنگرودی، محمد جعفر جعفری(1383). ترمینولوژی حقوق، چاپ چهاردهم، تهران: گنج دانش.
مدرسی طباطبایی،حسین(1361). برگی از تاریخ قزوین تاریخچه‌ای از آستانه شاهزاده حسین و دودمان سادات مرعشی قزوین،  قم: کتابخانه عمومی حضرت آیه‌الله العظمی نجفی مرعشی.
مراغه ای، زین العابدین(1385). سیاحت نامه ابراهیم بیک، .به کوشش محمد علی سپانلو،ج2، تهران: آگاه.
مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اسناد با شماره 32453. 31828. 33478. 31779.  31828. 29151. 33478. 33070. 33378. 35480. 156470. 92747.  110125. 142621.           
مستوفی بافقی،محمد مفید بن محمود(1384).جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، ج3، تهران: اساطیر.
میرزا رفیعا،  محمد رفیع(1380). دستور الملوک،دفتر تاریخ،  .به کوشش ایرج افشار،ج1، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نخجوانی، محمد بن هندو شاه بن سنجر(1964). دستور الکاتب فی تعیین المراتب،تصحیح: عبدالکریم اوغلی علی زاده، ج1، مسکو: فرهنگستان علوم شوروی.
نرشخی،محمد بن جعفر(1363). تاریخ بخارا،تصحیح: محمد تقی مدرس رضوی،تهران: توس.
نظام السلطنه مافی،حسین قلی(1362). خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی، به کوشش سیروس سعدوندیان، معصومه مافی، منصوره اتحادیه ، تهران:نشر تاریخ ایران.
نفیسی، علی‌اکبر(1355). فرهنگ نفیسی(ناظم الاطباء)، بی جا:کتاب‌فروشی خیام.
والی زاده معجزی،محمدرضا(1380). تاریخ لرستان:روزگار قاجار از تاسیس تا کودتای 1299، تهران:حروفیه. 
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل‌الله(1338).  تاریخ وصاف الحضرة در احوال سلاطین مغول، به کوشش محمدمهدی اصفهانی، بی جا: کتابخانه ابن سینا.
همدانی،  رشید الدین فضل الله (1364). مکاتبات رشیدی، تصحیح: محمد شفیع، لاهور: بی نا.
همدانی،  رشید الدین فضل الله (1387). جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان)، مصحح: محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
همدانی،  رشید الدین فضل الله(1358). سوانح الافکار رشیدی،به کوشش محمد تقی دانش پژوه،تهران: دانشگاه تهران.
Minorsky Vldimir .(1939)”A Soyurghal of Qasin b. Jahangir Aq – Qoyunlu(903/1498)", bulletin of the   School of Oriental and African Studies, Volume 9, issue4, february1939.p954.
- Roemer Hans Robert (1960),. "Le Dernier Firman de Rustam Bahādur Aq Qoyunlu?." Bulletin de l'Institut d'Archéologie http://www. asnad.org . orientale 59: 273-87. 273-87, pl. I-II
(accessed:17oct2016)