نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار تاریح/ دانشگاه شهید بهشتی

2 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی /دانشگاه شهید بهشتی( نویسنده مسئول)

3 کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی/دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

تصوف یکی از جریان­های فکری و اجتماعی جوامع مسلمان است که شیوه تفکر و سبک زندگی متفاوتی را ترویج می­کند. با آنکه مبانی زهدگرایانه تفکر تصوف عمدتا در پی پرهیز از دنیا و امور دنیوی است، ضرورت تأمین معاش صوفیان و برآورده­کردن هزینه­های مهم­ترین نهاد صوفیه، خانقاه، صوفیان را بر آن داشت به روش­های گوناگون دست به تأمین هزینه­های مورد نیاز خویش بزنند. علی­رغم اینکه تصور می­شود حمایت­های سازمانی مانند وقف و منابع دولتی پشتوانه اقتصادی طریقت­های تصوف بوده است اما منابع معیشتی آنان قبل از تثبیت جماعت­های صوفی در قالب طریقت­­ها تا قرن ششم هجری هنوز به­طور مستقل موضوع پژوهشی قرار نگرفته است بنابراین با فرض تطابق شیوه­های معیشتی صوفیان با نظام فکری تصوف، می­توان پرسید انواع شیوه­های غیرسازمانی تأمین نیازهای معیشتی صوفیان از قرن پنجم تا هفتم هجری در ایران قرون میانه چگونه بوده است؟ دستاورد تحقیق که به روش تاریخی انجام شده است نشان می­دهد در کنار منابع سازمانی مانند وقف و عطایای حکومتی، منابع معیشتی صوفیان تحت تاثیر ارزش­های دنیاگریزانه تفکر صوفیانه شامل شیوه­های مختلفی مانند فتوح، نذور، توکل، هدیه، دریوزگی، زنبیل­گردانی می­شد که به نظر می­رسد میراث سبک زندگی و معیشت اخوانی صوفیان پیش از گسترش خانقاه­ها و شکل­گیری طریقیت­های صوفیان بوده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم
آقاجانوف، سرگی؛ لقمان، بایمت اف،فروردین ؛اسفند 13821383، « اقتصاد خراسان در عهد سلجوقیان»، کتاب ماه علوم و فنون، شماره 71 و72.
ابن بزاز، توکل بن اسماعیل، 1376، صفوه الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، چاپ دوم، تبریز، زریاب.
ابن جوزی، ابوالفرج، 1389، تلبیس ابلیس ،ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو،  چاپ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ابن طیب، 1392، اسلام متصوّفان، ترجمه کبری روشنفکر، چاپ اول، تهران، کتاب توت.
ارجح، مریم، 1388، خانقاه، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی
انصاری، خواجه عبدالله بن محمد، طبقات الصوفیه به روایت سلمی، به کوشش محمد سرور مولائی، تهران ، توس.
انصاری، قاسم، 1382، مبانی عرفان و تصوف، تهران، طهوری، چ چهارم.
الهیاری، فریدون، مرتضی نورائی و علی رسولی، 1388، طریقت و تجارت؛ کارکردهای تجاری طریقت نقشبندیه، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، سال نوزدهم، دوره جدید، شماره پیاپی، 81
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی، 1383، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، به اهتمام ایرج افشار، جلد دوم، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
برتلس، ادوارد، 1381،  تصوف و ادبیات تصوف، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، امیرکبیر
بیانی، شیرین، 1345، تاریخ آل جلایر، تهران، دانشگاه تهران.
بیانی، شیرین، 1381، دین و دولت در ایران عهد مغول،  جلد دوم، چاپ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
پاکتچی، احمد، 1392، جریان های تصوف در آسیای مرکزی، قم، انتشارات بین المللی الهدی
پیکولوسکایا، 1345، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام.
الجابری، محمد عابد، 1381، جدال کلام، عرفان و فلسفه، ترجمه رضا شیرازی، تهران، نشر یاداوران
جامی، عبدالرحمن، 1366، نفحات الأنس، تصحیح و مقدمه مهدی توحیدی پور،  چاپ دوم، تهران، سعدی.
جنید بن محمد شیرازی، بی­تا، هزار مزاز، شیراز.
حاجتی، سمیه و احمد رضی، 1392، صورت­بندی گفتمانی ابن جوزی برابر صوفیان در تلبیس ابلیس، مجله علمی پژوهشی مطالعات عرفانی، شماره هفدهم.
حسینی میلانی، ندا، 1395، تصوف و حیات اجتماعی؛ بررسی جهت­گیری دو طریقیت نقشبندی و نعمت­اللهی در حوزه های اقتصادی و سیاسی در عصر تیموری، مجله مطالعات جامعه­شناختی، دوره 23، شماره یک، بهار و تابستان
خواندمیر، غیاث الدین، 1333، حبیب السیر، مقدمه جلا الدین همایی، تصحیح محمد دبیر سیاقی، جلد چهارم، چاپ چهارم ، تهران:خیام.
دهخدا ، علی اکبر،  1378، لغت نامه، جلد پنجم، تهران، دانشگاه تهران.
رازی، امین احمد، 1378، هفت اقلیم ،تصحیح محمدرضا طاهری، ج یک. تهران: سروش.
زرین کوب ، عبدالحسین،1362، ارزش میراث صوفیه، تهران، چاپ پنجم، امیر کبیر.
زرین کوب، عبدالحسین، 1383، تصوف ایران در منظر تاریخی آن، ترجمه مجد الدین کیوانی؛ تهران: سخن.
زرین‌کوب، عبدالحسین، 1369، جستجو در تصوف ایران، عبدالحسین تهران، امیرکبیر.
ستاری، جلال، 1374، عشق صوفیانه، جلال ستاری، تهران، نشر مرکز
سرّاج ابونصر ،  عبدالله بن علی، 1394، اللمع فی التصوف، سمنان، دانشگاه سمنان.
سعدی، مصلح بن عبدالله، 1380،  گلستان، به کوشش خلیل خطیب زهیر،چاپ سیزدهم، تهران، صفی علیشاه.
سلمی، عبدالرحمن، 1361، طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران، نشر توس
سلیمان حشمت، رضا، 1388، تاریخ و جغرافیای تصوف: مستشرقان و تصوف، تهران، نشر مرجع.
سهرودی ، شهاب الدین، 1364، عوارف المعارف، ترجمه ابو منصور عبدالمومن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران، علمی فرهنگی.
شفیعی کدکنی، 1386، قلندریه در تاریخ: دگردیسی های یک ایدئولوژی، تهران، سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1385، مجموعه میراث عرفانی ایران، چشیدن طعم وقت (ابوسعید ابوالخیر)، تهران، نشر سخن
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1388، مجموعه میراث عرفانی ایران، دفتر روشنایی (بایزید بسطامی)، تهران، نشر سخن
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1389، نوشته بر دریا از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی، تهران: سخن، چاپ چهارم.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1392، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران، نشر سخن
الشیبی، مصطفی کامل، 1359، همبستگی میان تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر.
صدقی، ناصر؛ باقری توفیقی، ناهید، بهار و تابستان 1389، «مبانی فکری تصوف خراسان در عصر سلجوقی»، علّامه ، سال دهم، شماره 26.
صفی، امید، 1389، سیاست/دانش در جهان اسلام، ترجمه مجتبی فاضلی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
عطار، فریدالدین، 1383، مصیبت نامه، تصحیح نورایی وصال، چاپ ششم، تهران: دلارنگ.
عطار، فریدالدین، 1388، تذکرة الاولیاء، تصحیح رینولد ا. نیکلسون، چاپ اول، تهران، هرمس.
عوفی، سدیدالدین محمد، بی تا،  جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تصحیح محمد معین، بخش دوم، تهران: دانشگاه تهران.
غزالی، کیمیای سعادت، 1374، به کوشش حسین خدیو جم، جلد دوم، چاپ یازدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
غزنوی، سدید الدین 1345، مقامات ژنده پیل، به کوشش حشمت الله مؤید سنندجی،ت چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه نشر کتاب.
غنی، قاسم، 1366، بحثی در تصوف، تهران، زوار.
فاخوری، حنا و خلیل جر، 1373، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، تهران، نشر علمی فرهنگی
فخری، ماجد، 1388، سیر فلسفه در جهان اسلام، زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران، نشر مرکز دانشگاهی، چاپ دوم
قُشیری، ابولقاسم عبدالکریم بن هوازن، 1345، ترجمه رساله قُشیریه، ترجمه بدیع الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کاتب، احمد بن حسین، 1375، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین.
کیانی، محسن، 1369، تاریخ خانقاه در ایران، چاپ اول، تهران، کتابخانه طهوری.
کیائی نژاد، زین الدین 1366، سیر عرفان در اسلام؛ تهران: اشراقی
محمد بن منّور، 1313، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، چاپ اول، تهران، کتابخانه طهوری.
مصطفوی رجالی، مینو دخت، 1351، وقف در ایران، بی جا.
منفرد، افسانه، 1388، خانقاه، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی
مولوی، جلال الدین محمد، 1371، مکتوبات، تصحیح توفیق سبحانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
نصر، سید حسین، 1388، گلشن حقیقت، ترجمه‌ انشاء‌الله رحمتی، تهران، نشر صوفیا.
نفیسی، سعید ، 1343، سرچشمه تصوف در ایران، تهران، چاپخانه اتحاد
نیکلسون، رینولد، 1374، تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر سخن.
هجویری، علی بن عثمان، 1383، کشف المحجوب، تصحیح و مقدمه محمد عابدی، تهران، سروش.
هرمانسن، مارشا، 1388، تاریخ و جغرافیای تصوف: تصوف در غرب، ترجمه فاطمه رحیمی، تهران، نشر مرجع
همدانی، رشیدالدین فضل الله بن عماد الدوله، 1300، تاریخ مبارک غازانی، لندن، استفن اوستین.
یوسفی، غلامحسین،  1384، « عارفی از خراسان»، جستارهای ادبی، شماره 18.