نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی(نویسنده مسئول)

2 استاد پژوهشکده تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

آب­انبارهای وقفی، یکی از تأسیسات عمومی و ضروری شهر تهران در دورۀ قاجار بوده­اند که با هدف تأمین آب شرب مردم شهر در محلات مختلف ساخته می­شدند. این تأسیسات آبی، بنابر عللی چون انگیزه­های واقفان، باورها و اعتقادات مردم، موقعیّت قرارگیری­شان در بافت شهری و رجوع افراد مختلف به آنها، در کنار کارکرد اصلی و حیاتی خود، یعنی تأمین آب شرب مردم، کارکرد­های دیگری نیز داشتند. مسالۀ اصلی پژوهش حاضر، بررسی کارکردهای پنهان آب­انبارهای عمومی تهران در دورۀ قاجار می­باشد. نتیجۀ پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با گردآوری­ داده­­ها بصورت کتابخانه­ای- اسنادی و مصاحبه و مشاهدات میدانی، صورت گرفته، نشان می­دهد که کارکردهای پنهان آب­انبارها، جنبه­های گوناگون فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مختلفی داشته که با روحیّات و اعتقادات و سبک زندگی مردم شهر در ارتباط مستقیم بوده­اند. این ابنیه گاه کژکارکردهایی نیز می­یافته­اند که با نیّت واقفان و هنجارهای جامعه در تعارض بوده است، اما اغلب کارکردهای مثبت داشته­اند.


کلیدواژه‌ها

آمار دارالخلافه طهران (1368). به ­کوشش اتحادیه (نظام­مافی)، منصوره؛ سعدوندیان، سیروس. تهران. تاریخ ایران.
بیانی، سوسن؛ بیگلربیگی­قاجاریه، مونا. «آب­انبارسید اسماعیل(میرزاموسی)». دانشکده ادبیات و علوم­انسانی دانشگاه تهران. بهار1387، شماره185.
تکمیل همایون، ناصر (1377).  تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران از آغاز تا دارالخلافه ناصری. 3جلد. تهران. دفترپژوهشهای فرهنگی.
حسینی بلاغی، عبدالحجه (بی­تا). تاریخ تهران. 2جلد. بی­نا.
خرمشاهی، بهاءالدین؛ فانی، کامران (1366). «دایره­المعارف تشیع». به کوشش احمد صدر حاج ­سید جوادی، تهران، بنیاد اسلامی طاهر.
شاملو، احمد؛ سرکیسیان، آیدا (1377). کتاب کوچه (جامع لغات، اصطلاحات، تعبیرات، ضرب­المثلهای فارسی).  چاپ ­دوم. تهران. مازیار.
شاه­حسینی، پروانه (1390).  وقف­شناسی تهران از شهری اسلامی تا شهری مدرن. مشهد، پاپلی.
شهبازی، داریوش (1394). تهران ­نامه (دانشنامه جغرافیایی تاریخی تهران). تهران. بی­نا.
شهری(شهری­باف)، جعفر (1368). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم. 6جلد. تهران. انتشارات اسماعیلیان و مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
شهری(شهری­باف)، جعفر (1370). قند و نمک (ضرب المثلهای تهرانی به زبان محاوره). اسماعیلیان.
شهری(شهری­باف)، جعفر (1383).  طهران قدیم. 5جلد. چاپ چهارم. تهران. معین.
شهریوری، نسرین. 1395. بررسی کارکردهای اجتماعی آب­انبارهای عمومی شهر تهران از آغاز دوره قاجار تا مشروطه(1210-1324ه.ق). پایان­نامه کارشناسی­ارشد. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهیدی مازندرانی، حسین (1383). سرگذشت تهران.راه مانا؛ دنیا.
ضرغامی، اسماعیل. تابستان و پاییز1385. «مسجد و مدرسه معیرالممالک». اثر، شمارة 40 و41.
عسگری، نصرا... . پاییز و زمستان 1388. «آب­انبار سردار بزرگ قزوین و نقش آن در زندگی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم محلّه راه ­ری سابق». فرهنگ مردم، شمارة 31 و32.
فرّخ­یار، حسین (1386). آب­انبار یادگاری از یاد رفته (شهرستانهای: کاشان، آران و بیدگل). قم. حلم.
فرهمند، جلال. «تنظیف شهر تهران». ماهنامه الکترونیکی بهارستان(مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران). شماره1. http://www.iichs.org/magazine/sub.asp?id=85&theme=Orange&magNumber=1&magID=6&magIMG=coverpage1.jpg
فووریه، ژوانس (1385). سه ­سال در دربار ایران. ترجمة عباس اقبال آشتیانی.  تهران. علم.
قاسمی، سمیرا. 1390. نقش آب در شکل گیری فرهنگ شهر تهران .(با تأکید بر قنات). پایان­نامه کارشناسی ­ارشد. دانشکده علوم اجتماعی. دانشگاه تهران.
کشاورز، محمد. زمستان 1388. «بررسی انگیزه­های واقفان در شهر تهران بر پایه بازخوانی دو نمونه از وقف نامه­های بازار دوره قاجار» وقف میراث جاویدان، شمارة 68.
مختاری، لواء. اردیبهشت 1354. «وقایع و مشاهدات هفتاد ساله». وحید، شمارة 179.
مستوفی، عبدا... (1384). شرح زندگانی من. 3جلد. تهران. زوّار.
مسرت، حسین. « بررسی وقف و نیکوکاری در آب­انبارهای ایران (بویژه یزد)». وقف میراث جاویدان. پاییز1387، شماره63.
معتمدی، محسن (1381). جغرافیای تاریخی تهران. مرکز نشر دانشگاهی. تهران.
 میرزایی، مهدی. 1391. مسأله­ی آب وآبرسانی در تهران دوره­ی قاجار. پایان­نامه کارشناسی­ارشد. دانشکده ­ادبیات وعلوم­انسانی. دانشگاه تهران.
 نجمی، ناصر(1356). دارالخلافه تهران. چاپ چهارم. امیرکبیر.
نراقی، حسن (1348). آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز. انجمن آثار ملی.
ورجاوند، پرویز (1379). معماری ایران (دوره اسلامی). گردآورنده: محمد یوسف کیانی. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت).
اسناد
«حسین حمامی کاشانی (استاد)». سازمان اوقاف و امورخیریه. اداره کل اوقاف و امورخیریه استان تهران. شماره پرونده: آرشیو 208.
«خدیجه سلطان خانم بنت علی نراقی (کربلایی)». سازمان اوقاف و امور خیریه. اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران. شماره پرونده: آرشیو 361.
«فاطمه سلطان خانم همسر خسروخان خراقانی». سازمان اوقاف و امورخیریه. اداره کل اوقاف و امورخیریه استان تهران. شماره پرونده: آرشیو 707.
«محمدتقی معمار [دیوانی]». سازمان اوقاف و امورخیریه. اداره کل اوقاف و امورخیریه استان تهران. شماره پرونده: آرشیو 351.
«موسی تاجر طهرانی حسب­الوصایة آغابهرام خواجه و حسب­الوکالة زین­العابدین و علی عسکرو فاطمه سلطان». سازمان اوقاف و امورخیریه. اداره کل اوقاف و امورخیریه استان تهران. شماره پرونده: آرشیو 320.
سند ثبت ملیّ آب­انبار سیداسماعیل. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران. شماره سند: 16224.
سند ثبت ملّی مسجد، مدرسه و آب­انبار معیرالممالک. سازمان میراث فرهنگی کشور. اداره کل میراث فرهنگی استان تهران (معاونت حفظ و احیاء).شماره سند: 2687.
فرمان ناصرالدّین شاه به علی­خان امین حضور جهت تنظیف شهر. (مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند شماره: پ-6858)
 
نشریات قدیمی
روزنامه وقایع ­اتفاقیه، بیست و چهارم صفرالمظفر 1268ق، شماره 46.
روزنامه وقایع ­اتفاقیه، غرّه جمادی­الاول 1269، شماره 106.
 
مصاحبه­ها
سراج­زاده، مهدی. خادم مسجد اردبیلیها، تابستان1395.
رضایی، امید. کارشناس پژوهش سازمان اوقاف و امور خیریّه، تابستان1395.
رعیت، عباس. کاسب محلّه چاله­میدان، محلّ کسب: گلاب و عرقیات دلخواه، تابستان1395.
طوبایی (حاج آقا). تولیت آستان امامزاده سیداسماعیل، دفتر تولیت آستان امامزاده، تابستان1395.