نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده تاریخ/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

2 کارشناس ارشد تاریخ/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

چکیده

مرز غربی ایران به علت ساختار جغرافیایی، قرار داشتن در مسیر راه‌های تجارت بین‌الملل، یکی از مراکز قاچاق کالا بود. ‌تأسیس کشور عراق با برخورداری از طولانی ترین مرز با ایران، مناسبات این دو کشور به‌ویژه درخصوص قاچاق گندم را تحت تأثیر قرارداد. اهمیت گندم به‌عنوان اصلی‌ترین آذوقه مردم، شرایط جغرافیایی، وقوع جنگ جهانی دوم و ورود ناخواسته ایران به این جریان، زمینه‌ساز تشدید قاچاق کالا در مرز ایران و عراق شد. این امر پیامدهایی را به دنبال داشت که به وضع قوانین جدید برای نظارت بر مناسبات تجاری با عراق منجر شد. پژوهش حـاضر با مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای، به شیوه توصیفی- تحلیلی به بررسی عملکرد دولت در جلـوگیری از قاچاق گندم در مرز ایران و عراق در دوره پهلوی تا ماه‌های آغازین اشغال ایران توسط متفقین (1321-1304 هـ.ش) می‌پردازد. دستاورد پژوهش مبین این امر است که به رغم اقدام دولت برای جلوگیری از قاچاق گندم، مسائلی چون فقر، نبود امکانات برای فعالیت اقتصادی قانونی، تنوع مراجع تصمیم‌گیری چون امنیه و گمرک، ناامنی در مرزها، مناقشات داخلی در عراق و عدم همکاری با ایران، اشغال ایران توسط متفقین و مانعی در برابر تلاش‌های دولت ایران برای جلوگیری از قاچاق گندم به عراق بود.

کلیدواژه‌ها

آرشیو ملی ایران، «از امیر مالیه قصر ذهاب به اداره مالیه کرمانشاهان، وضع اقتصادی اجتماعی کرمانشاه»، 1/2/1311، سند شماره 46710-240.
آرشیو ملی ایران، «از رئیس اداره مالیه کرمانشاهان به اداره تفتیش کل مالیه، وضع اقتصادی اجتماعی کرمانشاه»، 8/2/1311، سند شماره 46710-240.
آرشیو ملی ایران، «از رئیس کل گمرکات به وزارت جنگ، شیوع قاچاق در سرحدات»، 4/1313، سند شماره 240-2466.
آرشیو ملی ایران، «از رئیس گمرکات سرحدی قصر به رئیس گمرکات سرحدی، جلوگیری از قاچاق در مناطق مرزی غرب»، 3/10/1313، آرشیو ملی ایران، سند شماره 2310-240.
آرشیو ملی ایران، «از کفیل تفتیش قاچاق به ریاست قاچاق تفتیش مملکتی»، جلوگیری از خروج کالا از عراق، 12/10/1313، سند شماره 2310-240.
آرشیو ملی ایران، «از رئیس گمرک قصر شیرین به ریاست ایالت گمرکات غرب کرمانشاه، جلوگیری از قاچاق در مناطق مرزی غرب»، 1/11/1313، سند شماره 2310-240.
آرشیو ملی ایران، «ورازت جنگ به ادرات گمرک، ‏‫ش‍ی‍وع‌ ق‍اچ‍اق‌ در س‍رح‍دات ، م‍س‍اع‍دت‌ ع‍راق‍ی‌ه‍ا در ورود ق‍اچ‍اق‌ ب‍ه‌ ای‍ران‌ و ات‍ه‍ام‌ رئ‍ی‍س‌ ع‍ش‍ای‍ر م‍ن‍طق‍ه‌ ق‍ص‍رش‍ی‍ری‍ن‌ ب‍ه‌ اخ‍ذ رش‍وه‌ از ع‍ش‍ای‍ر ج‍ه‍ت‌ ح‍م‍ل‌ ق‍اچ‍اق»، 11/5/1313، سند شماره 11243-240.
آرشیو ملی ایران، «از قنسول دولت شاهنشاهی در عماره به وزارت امور خارجه، جلوگیری از شیوع قاچاق در مناطق مرزهای ایران و عراق»، 4/6/1314، سند شماره 45652-240.
آرشیو ملی ایران، «جلوگیری از قاچاق در مناطق مرزی غرب»، 1316-1312، سند شماره 2310-240.
آرشیو ملی ایران، «از اداره کل تثبیت غله به اداره کل گمرک، جلوگیری از قاچاق گندم به کشور عراق»، 22/3/1316، سند شماره 1416-240.
آرشیو ملی ایران، «کشف تلگراف رئیس گمرک تبریز، جلوگیری از قاچاق گندم به عراق»، 6/4/1316، سند شماره 1416-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزارت مالیه به اداره کل گمرک، لزوم جلوگیری از قاچاق و صادرات گندم به خارج»، 17/5/1316، سند شماره 3391-240.
آرشیو ملی ایران، «از مهدی‌قلی ریاست وزراء به اداره کل گمرکات»، 16/1/1317،‌ تصویب‌نامه هیات وزیران راجع به مبادلات مرزی، سند شماره 12262-240.
آرشیو ملی ایران، «از طرف گروهی از زائرین به وزارت دارایی، ورود اشیاء قاچاق توسط زایرین»، 1318، سند شماره 13184-240.
آرشیو ملی ایران، «ت‍ص‍وی‍ب‌ن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ ه‍ی‍ئ‍ت‌ وزی‍ران‌ راج‍ع‌ ب‍ه‌ م‍ب‍ادلات‌ م‍رزی»‌، ‏‫۱۳۱۶-۱۳۱۹، سند شماره 12262-240.
آرشیو ملی ایران، «از خزانه داری به رئیس دارائی، وضعیت جمع آوری غله و جلوگیری از صدور آن از مرز غربی»،1320، سند شماره 12019-240.
آرشیو ملی ایران، «روزنامه اطلاعات، سال 16، شماره 4745، جلوگیری از خروج کالا از عراق»،  3/10/1320، سند شماره 10342-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزارت دارایی به نخست وزیری، تشکیل هیات بازرسی جلوگیری از قاچاق کالا و غله در غرب و جنوب»، 8/4/1320، سند شماره 10952-240.
آرشیو ملی ایران، «از کفیل وزارت دارایی به مامور بازرسی استان ششم، تشکیل هیات بازرسی جلوگیری از قاچاق کالا و غله در مرزهای غرب و جنوب»، 29/4/1320، سند شماره 10952-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزیر دارایی به وزارت خارجه، ورود و حمل قاچاق کالاهای عراقی از مرزهای غربی و جنوبی»، 13/9/1320، سند شماره 1441-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزیر دارایی به رئیس اداره کل گمرک، جلوگیری از خروج کالا از عراق»، 9/10/1320، سند شماره 10342-240.
آرشیو ملی ایران، «وزارت دارایی به وزارت کشاورزی، جلوگیری از خروج غله به عراق»، 9/10/1320، سند شماره 48270-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزارت دارایی به وزارت امور خارجه،جلوگیری از خروج کالا از عراق»، 18/12/1320، سند شماره 10342-240.
آرشیو ملی ایران، «از رئیس کل گمرک به وزارت دارایی، آئین نامه سازمان ضد قاچاق گمرکی»، 23/12/1320، سند شماره 13980-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزیر مختار به وزارت خارجه، لزوم جلوگیری از قاچاق گندم و جو به عراق»، شهریور 1321، سند شماره 22158-240.
آرشیو ملی ایران، «از گمرک کرمانشاه به اداره کل گمرک، جلوگیری از قاچاق در نقاط مرزی غرب کشور»، 1319، سند شماره 62097-240.
آرشیو ملی ایران، «از وزیر دارایی به اداره کل گمرک، ورود و حمل قاچاق کالاهای عراقی از مرزهای غربی و جنوبی»، 5/11/1320، سند شماره 1441-240.
بنائی، رضا بنائی (1377). آشنایی با مقررات گمرکی و ترخیص کالا، تهران: شرکت چاپ و نشر بازرگانی
ترابی فارسانی، سهیلا (1383). «سرمایه‌داری تجاری و عملکرد آن در سالهای پس از جنگ جهانی اول»، مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 36-37، بهار و تابستان.
حافظ‌نیا، محمدرضا؛ جان‌پرور، محسن (1392). مرزها و جهانی‌شدن: با نگاهی کوتاه به مرزهای ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
داور پناه، داود، (1389). تحولات تاریخی جرائم خاص مرزی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
دستغیب، سید اسماعیل(1389). گمرک ایران تصویری کوچک از واقعیتی بزرگ، تهران: انتشارات گمرک، نیک ملکی.
دهقان‌نژاد، مرتضی؛ لطفی،‌الهام (1392). «بررسی و تبیین عوامل مؤثر در شیوع قحطی سال‌های 1320 تا 1324 ش. و اقدامات دولت در کاهش آثار مخرب آن»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، بهار و تابستان 92، شماره ششم.
دهقان‌نژاد، مرتضی؛ لطفی، الهام (1393). «کمبود مواد غذایی و شورش‌های مردم ایران در سال‌های جنگ جهانی دوم 1320 تا 1324 ش. / 1941 تا 1945 م.»، پژوهش‌های تاریخی، بهار 1393، سال ششم.
سازمان اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه، «از نخست وزیر به وزارت امور خارجه»، 11/5/1321، سال 1321، کارتن 53، پرونده 2.2.
سازمان اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه، «از رئیس اداره اول سیاسی به وزارت خارجه»، 17/5/1321، سال 1321، کارتن 53، پرونده 2.2.
سازمان اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه، «از معاون کل وزارت خارجه به سفارت شاهنشاهی ایران در بغداد»، 1321، سال 1321،کارتن 53، پرونده .2.2.
غلامی، شهرام؛ رحمانیان، داریوش؛ ظریفیان، غلامرضا؛ فصیحی، سیمین (1390). «قانون انحصار تجارت خارجی ایران 1309: زمینه‌ها، اهداف و پیامدها»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س)، سال بیست و یکم، پاییز 1390، شماره 11.
فلور، ویلم، (1366). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، ناشر: انتشارات توس.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ششم، 22 اسفند 1306 ش
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره هفتم، 16 اسفند 1307 ش.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره نهم، 29 اسفند 1312 ش.
هالیدی، فرد، (1358). دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل اله نیک‌آیین، تهران: چاپخانه سپهر.
Lyman, Robert (2006). Iraq 1941: The Battles for Basra, Habbaniya, Fallujah and Baghdad. Oxford: Osprey.