نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 استادیار تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

الحاد در علم کلام و فقه اسلامی به معنای انکار وجود خدای یگانه، نپذیرفتن دین حق، بازگشت از دین اسلام یا ارتکاب گناه در مسجد‌الحرام است. اما در طی تاریخ، طبقة‌ حاکم و رهبران فرقه‌های مذهبی مکرراً از اتهام به الحاد به مثابة دستاویزی برای حذف رقیبان و مخالفان استفاده کردند. در دورة‌ سلجوقیان، مناسبات حکومت با دستگاه خلافت عباسی، که بر سر دعوی قیمومیت سیاسی و مذهبی بر سرزمین‌های اسلامی مبتنی بود، وارد مرحلة متفاوتی شد که به تبع آن، بر نوع نگرش و مصادیق اتهام بر الحاد تأثیرگذار بود. در این پژوهش مصادیق اتهام به الحاد و ویژگی‌های شخصیتی و فکری متهمان به الحاد در دورة سلجوقیان بررسی شده است. نگارندگان درصدد پاسخ به این پرسش‌اند که «اتهام به الحاد بیش‌تر متأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی بود یا از گرایشات و تعصبات دینی نشئت می‌گرفت؟» در این پژوهش، داده‌ها به روش کتاب‌خانه‌ای گردآوری و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی تجزیه و تحلیل شده است. نتیجة این پژوهش نشان می‌دهد که جهت‌گیری سیاسی حاکمیت، میزان وابستگی سلجوقیان به نهاد خلافت، تعصب دینی و مذهبی نظام حاکم و علما، فضای اجتماعی ـ مذهبی، و به سخن دیگر، عوامل سیاسی و مذهبی توأمان در ایراد اتهام الحاد به افراد، گروه‌ها، یا مکاتب فکری نقش مهمی داشته است.

کلیدواژه‌ها

ابن­اثیر، عزالدین‌علی بن اثیر(1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه­ی ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، جلد 26و24و 23و 22 و 14 تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن‌جوزی، ابو­الفرج عبد­الرحمن بن علی‌بن‌محمد (1412 /1992). المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، به تحقیق محمد عبد­القادر عطا و مصطفی عبد­القادر عطا. جلد17و16و15، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌جوزی، ابو­الفرج عبد­الرحمن بن علی‌بن‌محمد ( 1368).  تلبیس و ابلیس، ترجمه­ی علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن‌خلدون، ( 1363). العبر، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه­ی عبدالحمید آیتی، جلد4، تهران: مؤسسه­ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن­کثیر الدمشقی، ابو­الفداء اسماعیل بن عمر ( 1407 / 1986). البدایه والنهایه، جلد12، بیروت: دارالفکر.
اسفزاری، معین­الدین محمد زمچی (1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، به تصحیح سید‌کاظم امام. جلد1، تهران: دانشگاه تهران.
بغدادی، ابو­منصور عبد­القاهر (1333).  الفرق بین الفرق، به اهتمام محمد‌جواد مشکور، تبریز: چایخانه­ی شفق.
بنداری‌اصفهانی، فتح‌بن‌علی (1356). تاریخ سلسله­ی سلجوقی، ترجمه­ی محمد‌حسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بوروکوی، ژرژ (1381). سرگذشت پیر هرات، ترجمه­ی دکتر روان فرهادی، تهران: الست فردا.
بهار، مهرداد (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
بیهقی، علی‌بن‌زید (1361). تاریخ بیهق، به تصحیح احمد بن‌بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
پورجوادی، نصرالله (1374). عین القضاه و استادان او، تهران : اساطیر.
تتوی، احمد (1382). تاریخ الفی، به‌تصحیح غلامرضا طباطبائی‌مجد، جلد4، تهران: علمی و فرهنگی.
تفضلی، احمد (1380). مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
حسینی، صدر­الدین ابوالحسن علی‌بن‌ناصر بن علی (1380). زبده التواریخ اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه، ترجمه­ی رمضان‌علی روح‌الهی، به‌تصحیح محمد نورالدین، تهران: ایل شاهسون بغدادی.
خواند­میر، غیاث­الدین بن همام­الدین (1380). حبیب­السیر، جلد2، تهران: خیام.
حموی، یاقوت‌بن‌عبد‌الله (1380). معجم‌البلدان، ترجمه­ی علی‌نقی منزوی، جلد2، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
رازی، شیخ جمال­الدین (1398ه). رَۉحُ‌الجِنان و روُح‌الجَنان، تصحیح و حواشی حاج‌میرزا ابوالحسن ابوالفتوح شعرانی، جلد4، تهران: اسلامیه.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1364). راحه­الصدور و آیه­السرور، به‌تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
سمرقندی، دولتشاه بن‌بختیار (1382). تذکره‌الشعرا به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبد‌الکریم (1325). ملل‌و‌نحل، ترجمه­ی افضل­الدین صدر ترکه اصفهانی، به ‌تصحیح سید‌محمدرضا جلال نائینی، چاپ دوم، تهران: چاپخانه­ی تابان.
طوسی، ابو­علی حسن‌بن‌علی (1344). سیاستنامه، با حواشی و اشارات و تصحیح علامه فقید محمد قزوینی و با تصحیح مجدد و تعلیقات و مقدمه به کوشش مرتضی مدرسی چهار­دهی، چاپ دوم، تهران: تهران مصور.
غزالی، ابوحامد (1966م، 1385ق). تهافت الفلاسفه، به‌تحقیق دکتر سلیمان دنیا، چاپ چهارم، قاهره: دارالمعارف مصر.
غزالی، ابوحامد (1356). احیاء علوم­الدین، ترجمه­ی مؤید‌الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
غزالی، ابوحامد (1349). المنقذ من الضلال، ترجمه­ی زین‌الدین کیائی، تهران: ناصر‌خسرو.
الفاخوری، الجر و حنا، خلیل (1358). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه­ی عبدالحمید آیتی، جلد2، تهران: آموزش انقلاب اسلامی(فرانکلین سابق).
فارسی، عبد­الغافر بن اسماعیل (1403). المنتخب من السیاق تاریخ نیسابور، قم : مدرسین حوزه علمیه­ی قم.
قبادیانی مروزی، ابو­معین حمید­الدین ناصرخسرو (1348). وجه دین، تهران: کتابخانه­ی طهوری.
قزوینی‌رازی، عبد‌الجلیل (1391). النقض، تصحیح استاد فقید میرجلال‌الدین محدث ارموی، با ویرایش و تحقیق جدید به‌کوشش محمد حسین درایتی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373).  آثار­البلاد و اخبار العباد، ترجمه­ی میرزاجهانگیر قاجار، تهران: امیرکبیر.
کرمانی، ناصر­الدین منشی (1362). سمط‌العلی للحضرهالعلیا، به‌تحقیق عباس اقبال‌آشتیانی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
لوئیس، برنارد و دیگران (1363). اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه­ی یعقوب آژند، تهران: مولی.
محمد‌بن‌ابراهیم، (1343). سلجوقیان و غز در کرمان، به‌تصحیح محمد‌ابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران: کتابخانه­ طهوری.
مستوفی، حمد­الله بن ابی‌بکربن‌احمد (1364). تاریخ‌گزیده، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، چاپ‌سوم، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین (1374). مروج‌الذهب و معادن‌الجواهر، ترجمه­ ابوالقاسم پاینده، جلد2، چاپ پنجم، تهران: علمی‌-فرهنگی.
مقدسی، ابوعبدالله محمد‌بن‌احمد (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفه الا قالیم، ترجمه­ علی‌نقی منزوی، جلد1، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1363).  تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصرالقباوی، تلخیص محمد بن زفربن عمر، تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، چاپ دوم، تهران: توس.
نیشابوری، خواجه امام ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه، تهران: خاور.
هاجسن، مارشال (1343). فرقه­ اسماعیلیه، ترجمه­ فریدون بدره­ای، تهران: کتابفروشی تهران.
همدانی، خواجه رشید­الدین فضل‌الله (1381). تاریخ اسماعیلیان و فاطمیان، تحقیق و پژوهش محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی، چاپ سوم، تهران: علمی-فرهنگی.
همدانی، خواجه رشید­الدین فضل‌الله (1387). اسماعیلیان، به‌تصحیح محمد روشن، تهران: میراث‌مکتوب.
همدانی، عین­القضات (1362). نامه­های عین­القضات همدانی، به‌اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسران، با نظارت و اصلاح حسن خدیو‌جم، جلد2و1، تهران: افست گلشن.
مقالات
آقایانی چاوشی، جعفر (بهار و تابستان1384). «آیا خیام و ابوالعلای معری زندیق بوده­اند؟» فرهنگ، شماره­54-53، صص 73-41.
باسانی، آ (1379 ). «دین در دوره سلجوقی»: تاریخ ایران کیمبریج، تاریخ ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ج 5،  تهران: امیر کبیر، صص 288-271.
بوترابی، خدیجه (1390). «کفر»: (دایرةالمعارف تشیع)، زیرنظر احمد‌ صدر حاج‌سیدجوادی، کامران فانی، بهاء­الدین خرمشاهی و دیگران، جلد14، تهران: حکمت، صص134-132.
 تاجیک، محمدرضا (زمستان1390). «صوفی شالوده‌شکن غزالی و واسازی عارفانه متن»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال 7، شماره­ 1. صص54-39. 
دادبه، اصغر(1369). «ارتداد»: (دایرةالمعارف تشیع)، زیرنظر احمد‌صدر حاج‌سیدجوادی، کامران فانی، بهاء‌الدین خرمشاهی و دیگران، جلد2، تهران: سازمان دایرةالمعارف، صص56-55.
رفیعی، علی (1379). «رافضی»: (دایره­المعارف تشیع)، زیرنظر احمد‌صدر حاج‌سید‌جوادی، کامران فانی، بهاء‌الدین خرمشاهی و دیگران، جلد8، تهران: شهید سعید محبی، صص 104-101.
قوام و دربر، ابوالقاسم، مریم (تابستان1390). «سبک‌شناسی لایه‌ای: توصیف و تبیین بافتمند سبک‌‌نامه شماره­ یک غزالی در دو‌لایه کاربرد‌شناسی و نحو»، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال چهارم، شماره­ی2، صص 213-193.
 Madelong, W. (1993). “ Mulhed”. Encyclopaedia of IsIam, Vol. 7.  Leiden: Brill, p.546