نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد تهران مرکز

چکیده

هدف پژوهش حاضر تبیین سیر تطوّر و بازشناسی الگوی باروهای شهری به منظور دستیابی به گونه‎بندی و علت‎های تحوّل آنهاست. برای این منظور، با روش تفسیری تاریخی، ساختار اجتماعی و سیاسی در تاریخ ایران بررسی و به سه مرحله دسته‎بندی شده‎است؛ سپس، تحوّلات شکلیِ باروها در دوره‎های مورد مطالعه بررسی شده و در نهایت نقشه‎ها و اسناد باستان‎شناختی در هر دوره، با توجه به این ساختار، تحلیل و تفسیر گردیده‎است.
نتایج نشان‎‎می‎دهد که از نظر کالبدشناسی، سه گروه از مهم‎ترین شهرهای دفاعی عبارت‎اند از: قلعه‎شهرها، شهرهای زیرزمینی و شهرهای متراکم؛ همچنین، نتایج حاکی از آن است که تغییرات کالبدیِ باروها از اوج تا فرود، عمدتاً دارای علل نظامی بوده‎است، به طوری که دگرگونیِ شیوۀ دفاع در اواخر عصر قاجار، ارزش و اهمیت اولیۀ باروها را ازبین‎برد. استنتاج نهایی، ارائۀ دیاگرام‎هایی است که خصوصیات کالبدیِ باروهای شهری را در هر دوره متناسب با تحوّلات نظامی نشان‎‎می‎دهد.

کلیدواژه‌ها

ابراهیم‎زاده سپاسگزار، صمد (1389). «طراحی مفهومی و سیر تطوّر المان‎های پدافند غیرعامل در معماری و طراحی شهری»، مجموعهمقالات دومین همایش ملّی ایمنی ساختمان، تهران: خانۀ عمران.
اعتضادی، لادن (1384). «شهر ایرانی یک مفهوم»، اندیشۀ ایرانشهر، ش 6.
باستانی‎راد، حسن (1393). شهر در ایرانزمین، تهران: علم.
بدلیسی، امیر شرف‎خان (1373). تاریخ مفصل کردستان، به کوشش محمد عباسی، تهران: علمی.
بیرانوند، مسلم (1392). «بررسی و ارزیابی میراث کهن شهرسازی ایران؛ با تأکید بر ضرورت بازشناسی سکونتگاه‎های زیرزمینی ایران»، برنامه‌ریزی شهری، س 4، ش 12.
پارسی، فرامرز (1383). «قلعه رودخان»، معمار، ش 28.
پازوکی طرودی، ناصر (1376). استحکامات دفاعی در ایران دورۀ اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
پازوکی طرودی، ناصر (1378). «شهر و نقش دفاعی شهر»، مجموعهمقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج 2، به کوشش باقر آیت‎الله‎زادۀ شیرازی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
پیرنیا، محمدکریم (1384). سبکشناسی معماری ایرانی، تهران: سروش دانش.
حبیبی، سید محسن (1380). از شار تا شهر، تهران: دانشگاه تهران.
خلعتبری، اللهیار؛ و بشری دلریش (1382). کارکردها و نقش سیاسی اجتماعی قلاع در تاریخ میانۀ ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
خوشنویس، احمد میرزا کوچک (1385). «دولت‎شهر آرمانی ایرانی مفهوم فضای شهری ایران»، باغ نظر، ش 6.
دلاواله، پیترو (1370). سفرنامۀ دلاواله، ترجمۀ شعاع‎الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
دی. کی. چینگ، فرانسیس؛ مارک ام یارتسومبک؛ و ویکرامادیتیا پراکاشتاریخ (1389). تاریخ معماری جهان، ترجمۀ محمدرضا افضلی، تهران: یزدا.
دیاکونوف، ای. م. (1380). تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: علمی و فرهنگی.
رضایی، عبدالعظیم (1373). تاریخ دههزارسالۀ ایران (از ساسانیان تا انقراض آل زیاد)، تهران: ناشر.
رویمر، هانس روبرت (1384). تاریخ ایران: دورۀ صفویان (برآمدن صفویان)، پژوهش در دانشگاه کمبریج، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: جامی.
زارعی، محمدابراهیم (1392). «بررسی ساختار معماری دژشهر یا قلعۀ حسن‎آباد»، مطالعات باستانشناسی، س 5، ش 1.
زارعی، محمدابراهیم؛ و یدالله حیدری باباکمال (1393). «اهمیت قلاع و استحکامات دورۀ قاجار منطقۀ شهداد در برقراری امنیت اجتماعی حاشیۀ غربی کویر لوت»، پژوهشهای باستانشناسی ایران، س 4، ش 6.
سنندجی، میرزا شکرالله (1366). تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش حشمت‎الله طبیبی، تهران: امیرکبیر.
سیوری، راجر (1384). ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شریف قاضی، محمد (1381). زبدۀالتواریخ سنندجی، به کوشش محمدرئوف توکلی، تهران: توکلی.
عریان، مرضیه (1374). «شهرهای اسلامی»، مجموعهمقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران ارگ بم ـ کرمان، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
قبادیان، وحید (1392). معماری در دارالخلافۀ ناصری، تهران: پشوتن.
کریمیان سردشتی، نادر (1383). تاریخ تمدن الحضر، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
کیانی، محمدیوسف (1365). نظری اجمالی بر شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران: جهاد دانشگاهی.
کیانی، محمدیوسف (1381). نظری اجمالی به شیوۀ شکلگیری دیوارهها و استحکامات دفاعی به روایت تصویر، تهران: نسیم دانش.
گیرشمن، رومن (1350). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‎وشی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
معتمدی، نصرت‎الله (1376). «زیویه جلوه‎گاه معماری مانایی و مادها»، مجموعهمقالات کنگرۀ تاریخ شهرسازی و معماری ایران، ارگ بم کرمان، ج 1.تهران: سازمان میراث فرهنگی.
مقیمی، ابراهیم (1391). «تأثیر ژئومورفولوژی زاگرس جنوبی بر پدافند غیرعامل در منطقۀ شمال تنگه»، مدیریت نظامی، س 12، ش 48.
ملک شهمیرزادی، صادق (1378). «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‎شناسی»، مجموعهمقالات دومین کنگرۀ معماری و شهرسازی در ایران، ج 1، به کوشش باقر آیت‎الله‎زادۀ شیرازی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
موحدی‎نیا، جعفر (1388). اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران: دانشگاه صنعتی مالک‎اشتر.
میرفتاح، علی‎اصغر؛ و جواد شکاری نیری (1375). «دهکدۀ صخره‎ای اباذر»، نشریۀ اثر، ش 26 و 27.
ورجاوند، پرویز (1378). ایران و قفقاز، آران و شروان، تهران: قطره.
وفایی، مهدی؛ سیدجواد هاشمی فشارکی (1391). «بررسی تدابیر دفاع غیرعامل در شهر زیرزمینی اویی»، پدافند غیرعامل، س 3، ش 2.
یوسفی، ناصح؛ و ایوب مرادخانی (1388). «بررسی چگونگی تجلی معماری پایدار در معماری بومی ایران»، مجموعهمقالات اولین همایش ملّی معماری پایدار، همدان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
یوسفی‎فر، شهرام (1389) «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، تاریخ ایران، ش 64.
 Panaino, Antonio (2003). “Herodotus I, 96-101: Deioces Conquest of Power and the Foundation of Sacred Royalty”, in Continuity of Empire: Assyria, Media, Persia, Lanfranchi, G.B and Others (eds), Padova.