نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد تاریخ، دانشگاه اصفهان

2 استاد تاریخ، دانشگاه اصفهان

چکیده

از جمله مهم‎ترین تحوّلات تاریخ اجتماعی ایران، وقوع حوادث و سوانح طبیعی است. تاریخ‎نویسی ایرانی، به‎رغم نقاط قوت خود در تعدّد و تنوّع، به علت بی‎توجهی به شرح سوانح و بلایای طبیعی محل نقد جدی است، زیرا این حوادث طبیعی نقطۀ شروع بسیاری از تحوّلات تاریخی بوده‎ است. لذا، پژوهش پیش رو می‎کوشد تا این برش از تاریخ اجتماعی را که منشأ تحوّلات فراوانی بوده، در دوران حکومت ناصرالدین‎شاه قاجار (1264 - 1313ق) نمایان سازد.
مسئلۀ محوری پژوهش آن است که سوانح خشکسالی، زلزله و سیل چگونه و به چه میزان نظام اقتصادی عصر ناصرالدین‎شاه را تحت‎تأثیر قرارداده‎است؟ نزدیک‎شدن به پاسخ‎هایی برای پرسش اساسی این تحقیق، نیازمند پژوهشی تاریخی با شیوه‎های توصیفی ـ تحلیلی بوده و شیوۀ گردآوری اطلاعات آن نیز کتابخانه‎ای است. یافته‌‌های پژوهش حکایت از آن دارد که این مقطع از تاریخ ایران (1264 - 1313ق) حوادث و سوانح طبیعی زیانبار و مخربی را چون خشکسالی، زلزله و سیل تجربه کرده که خود نتایج و پیامدهای ناگواری مانند قحطی، شیوع بیماری‎های فراگیر و کاهش جمعیت را در پی داشته ‎است؛ مهم‎تر آن‌که این بلایای طبیعی تأثیر نسبتاً زیادی در تضعیف نظام اقتصادی و معیشت مردم در دوران ناصری گذاشته ‎است.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون و هما ناطق (1356). افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، تهران: آگاه.
آدمیت، فریدون (1351). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
آصف‎الدوله، میرزا عبدالوهاب (1380). اسناد میرزا عبدالوهاب‎خان آصف‎الدوله (اسناد آذربایجان)، تصحیح عبدالحسین نوائی و نیلوفر کسری، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
ارباب، محمدتقی (1353). تاریخ دارالایمان قم، قم: بی‎نا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان صنیع‎الدوله (1357). صدرالتواریخ، تصحیح محمد مشیری، چ 2، تهران: روزبهان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان صنیع‎الدوله (1367). تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج 3، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان صنیع‎الدوله (1374). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‎شاه (المآثر و الاثار)، به کوشش ایرج افشار، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی، ج 2، چ 2، تهران: اساطیر.
افشار، ایرج (1390). خراسان در اسناد امین‎الضرب (سال‎های 1351 - 1282 قمری)، به کوشش نرگس پدرام و مژده مهدوی، تهران: ثریا.
امبراسی، نیکلاس نیکلاس (1349). « زلزله‎های تاریخی در مناطق شمالی مرکز ایران»، ترجمۀ رضا رازانی، نشریۀ: خرد و کوشش، ش 8.
امبراسی، نیکلاس نیکلاس؛ و چارلز ملویل (1370). تاریخ زمین‎لرزه‎های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران: آگاه.
انصاری رنانی، قاسم؛ و قنبرعلی کرمانی (1380). تجارت در دورۀ قاجاریه، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
اورسل، ارنست (1382). سفرنامۀ قفقاز و ایران، ترجمۀ علی‎اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اوکازاکی، شوکو (1365). «قحطی بزرگ سال 1288 هـ.ق در ایران»، ترجمۀ هاشم رجب‎زاده، مجلۀ آینده، س 12.
بروگش، هینریش (1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ مهندس محمدحسین کردبچه، دو جلد، تهران: اطلاعات.
بنجامین، س‍ام‍‍وئ‍ل‌ گ‍ری‍ن‌ وی‍ل‍ر (1369). ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین‎شاه، ترجمۀ مهندس محمدحسین کردبچه، چ 2، تهران: جاویدان.
پیت، چارلز ادوارد (1365). سفرنامۀ کلنل پیت به ایران و افغانستان، ترجمۀ قدرت‎الله روشنی و مهرداد رهبری، تهران: یزدان.
جمال‎زاده، محمدعلی (1335). گنج شایگان یا تاریخ اقتصادی ایران، تهران: کاوه.
حسیبی، رباب (1371). «قحطی و گرانی در سال 1287 - 1288ق»، گنجینۀ اسناد، فصلنامۀ تحقیقات تاریخی، س 2، ش7 و 8.
حسینی فسایی، میرزا حسن (1382). فارسنامۀ ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، دو جلد، چ 3، تهران: امیرکبیر.
خورموجی، محمدجعفر (1363). حقایق‎الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: نی.
دالمانی، هانری رونه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ محمدعلی فره‎وشی، تهران: امیرکبیر.
دیوان‎بیگی، ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ن‌‎رض‍اع‍ل‍ی‌ (1382). خاطرات دیوان‎بیگی (میرزا حسین‎خان)، تصحیح ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
ذکاء، یحیی (1368). زمین‎لرزه‎های تبریز، تهران: کتابسرا.
سالور، قهرمان‎میرزا عین‎السلطنه (1374). روزنامۀ خاطرات، تصحیح ایرج افشار و مسعود سالور، ج 1، تهران: اساطیر.
سعیدی سیرجانی، علی‎اکبر (1383). وقایع‎اتفاقیه، چ 4، تهران: آسیم.
سیاح، محمدعلی (1359). خاطرات حاج سیاح: دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف‎الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
سیف، احمد (1373). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
ضرغام، شهریار (1369). گزارش‎های تلگرافی آخرین سال‎های عصر ناصرالدین‎شاه: 1309 - 1313، تهران: پوریا.
طاهراحمدی، محمود (1370). تلگرافات عصر سپهسالار؛ 96 - 1295 قمری، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
طاهری، ابوالقاسم (1354). تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلیس: از دوران فرمانروایی مغولان تا پایان عهد قاجار، ج 2، تهران: انجمن آثار ملّی.
عباسی، محمدرضا؛ و پرویز بدیعی (1372). گزارش‌های اوضاع سیاسی و اجتماعی ولایات عصر ناصری: 1307هـ‎‎ق، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران، پژوهشکدۀ اسناد.
عیسوی، چارلز فیلیپ (1362). تاریخ اقتصادی ایران عصر قاجار: 1332 - 1215هـ‎ق، ترجمۀ یعقوب آژند، چ 3، تهران: گستره.
فرمانفرما، فیروزمیرزا (1377). نامه‎های حکومتی، تصحیح فتح‎الله کشاورز، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
فرمانفرما، فیروزمیرزا (1380). سفرنامۀ کرمان و بلوچستان، تصحیح منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
فلور، ویلم (1365). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمۀ ابوالقاسم سری، ج 2، تهران: توس.
فوران، جان (1390). مقاومت شکننده: تاریخ تحوّلات اجتماعی ایران، ترجمۀ احمد تدین، چ 11، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
قاسمی، زهرا (1377). «ابعاد اقتصادی، اجتماعی و روانی زلزله»، مجلۀ رشد آموزش، س 6، ش 18.
کتابی، احمد (1384). قحطی‎های ایران، تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
کردوانی، پرویز (1380). خشکسالی و راه‌های مقابله با آن در ایران، تهران: دانشگاه تهران.
کرزن، جورج ناتانیل (1380). ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، دو جلد، چ 5، تهران: علمی و فرهنگی.
کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1341). تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، چ 2، تهران: فرهنگ ایران‎زمین.
کلمنت، مارکام (1367). تاریخ ایران در دورۀ قاجار، ترجمۀ میرزارحیم فرزانه، به کوشش ایرج افشار، چ 2، تهران: نشر فرهنگ ایران.
کولابیان، درویش‎علی (1383). «جامعۀ قحطی و جامعه‎‎شناسی قحطی»، فصلنامۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش 201 - 202.
گرنی، جان؛ و منصور صفت‎گل (1387). قم در قحطی بزرگ 1288 قمری، قم: کتابخانۀ حضرت آیت‎الله مرعشی نجفی، گنجینۀ جهانی مخطوطات اسلامی.
گوبینو، ژوزف‌ آرت‍ور (1370). گ‍زارش‍‌ه‍ای‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ک‍ن‍ت‌ دوگ‍وب‍ی‍ن‍و از ای‍ران‌، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ‎مهدوی، گردآورنده آدریان دوریس هی‎تیه، تهران: جویا.
لسان‎الملک سپهر، محمدتقی (1377). ناسخ‎التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیانفر، ج 3، تهران: اساطیر.
لمبتون، آن کاترین سواین فورد (1345). مالک و زارع در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، چ 2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، آن کاترین سواین فورد (1375). ایران عصر قاجار: ترجمه و گفتاری در باب ایران‎شناسی، ترجمۀ سیمین فصیحی، مشهد: جاودان‎خرد.
مستوفی، عبدالله (1384). شرح زندگانی من، ج 1، چ 5، تهران: زوار.
مهدوی، اصغر؛ و ایرج افشار (1380الف). اسناد تجارت ایران در سال 1287 قمری، تهران: علمی و فرهنگی.
مهدوی، اصغر؛ و ایرج افشار (1380ب). یزد در اسناد امین‎الضرب (سال‎های 1330 - 1288 قمری)، تهران: فرهنگ ایران‎زمین.
مهدوی، شیرین (1379). زندگی‎نامه حاج محمدحسن کمپانی؛ امین دارالضرب، ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی، تهران: نشر تاریخ ایران.
میرزا ابراهیم (بی‎تا). سفرنامۀ استرآباد، مازندران و گیلان، تصحیح مسعود گلزاری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ناصرالدین‎شاه قاجار (1372). شهریار جاده‎ها، تصحیح محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
ناصرالدین‎شاه قاجار (1381). سفرهای ناصرالدین‎شاه به قم، تصحیح فاطمه قاضی‎ها، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
ناطق، هما (1373). بازرگانان در دادوستد بانک شاهی و رژی تنباکو، چ 2، تهران: توس.
نراقی، حسن (1345). تاریخ اجتماعی کاشان، تهران: دانشگاه تهران.
نظام‎السلطنه مافی، حسین‎قلی‎خان (1362). خاطرات و اسناد، تصحیح منصوره اتحادیه و معصومه مافی، ج 1 و 2، چ 2، تهران: نشر تاریخ ایران.
ویلز، چ‍ارل‍ز ج‍ی‍م‍ز (1368). ایران در یک قرن پیش، ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
هدایت، رضاقلی‎خان (1339). تاریخ روضۀ‎‎الصفای ناصری، ج10، قم: چاپخانۀ حکمت.
محدثی، حسن (91 - 1390). «ایران، سرزمین فاجعه و جستجوی نجات»، دوماهنامه چشم‌انداز ایران، ش 72.
فراستی، رضا (1379). «سیل تبریز در سال 1288ق»، نشریة فرهنگ و هنر، ش31 و 32.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دورة قاجاریه، تهران: زمینه.
 Report by Consul General Jones on the Trade of the Province of Azarbayjan for the Year 1870 -1873, U.K. House of Commons, AP and pp. ZHC.