نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک

2 کارشناس ارشد تاریخ، دانشگاه اراک

چکیده

حمام، برخلاف تصوّر رایج، صرفاً، مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت‎ها و ویژگی‎های خود، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده ‎است. این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به عنوان یکی از عوامل اثرگذار در تاریخ تحوّلات اجتماعی ‌ایران، ‎به‎ویژه در سده‌های میانۀ اسلامی‌، نقش و جایگاه مؤثری داشته ‎است. حال، نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع معتبر، در پی پاسخ به این پرسش اساسی بوده ‎است که حمام در قرون میانۀ تاریخ ایران چه کارکردهای اجتماعی داشته‎است. یافته‌های پژوهش نیز حکایت از آن دارد که حمام در این دوره، با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی در بافت شهرها و روستاها و در نتیجه به عنوان کانون تجمّع مردم، یکی از مراکز اصلی تعاملات اجتماعی در ابعاد و زمینه‌های اطلاع‎رسانی عمومی، وسیلۀ سرشماری عمومی، محل مناظرات و مباحثات فعالیت درمانی و حتی معیار سنجش تشخّص اجتماعی بود.

کلیدواژه‌ها

آملی، اولیاء‎الله (1348). تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‎اثیر، عزالدین علی (1368). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ علی هاشمی حائری، ج 16، تهران: علمی.
ابن‎اثیر، عزالدین علی (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، ج 18و 19 و 20 و 21، تهران: علمی.
ابن‎اثیر، عزالدین علی (1382). تاریخ کامل، ترجمۀ حمیدرضا آژیر، ج 11، تهران: اساطیر.
ابن‎اخوه، محمدبن‎محمد (1365). معالمالقربه، آیین شهرداری، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‎جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن (1990م). اخبارالظراف و المتماجنین، تصحیح عبدالامیر میرمهنا، بیروت: دارالفکر اللبنانی.
ابن‎جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن (1422ق). صیدالخاطر، تصحیح علی طنطاوی و ناجی طنطاوی، جده: دارالمناره للنشر و التوزیع.
ابن‎خلدون، عبدالرحمان (1363). تاریخ ابنخلدون، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، ج 2، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‎فندق، علی‎بن‎زید (1361). تاریخ بیهق، بی‎جا: فروغی.
اتینگهاوزن، ریچارد؛ و الگ گرابار (1378). هنر و معماری اسلامی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: سمت.
اسکات میثمی، جولی (1391). تاریخنگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان)، ترجمۀ محمد دهقانی، تهران: ماهی.
اصفهانی، عمادالدین (1375ق). خریدهالقصر و جریدهالعصر، تصحیح محمد بهجه الاثری و جمیل سعد، ج 6 و 12، بغداد: مطبوعات المجمع العلمی العراقی.
باخرزی، علی‎بن‎حسن (1414ق). دمیه القصر و عصره اهل العصر، ج 1، تصحیح محمد التونجی، بیروت: دارالجیل.
بیهقی، ابراهیم‎بن‎محمد (1420ق). المحاسن و المساوی، تصحیح عدنان علی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
تنوخی، ابوعلی محسن (1391ق). نشوارالمحاضره و اخبارالمذاکره، تصحیح عبود الشالجی، ج 2، 5 و7، بیروت.
توحیدی، ابوحیان (1419ق). البصائر و الذخائر، تصحیح وداد قاضی، ج 4، بیروت: دار صادر.
ثعالبی، ابومنصور عبدالمک‎بن‎محمد (1376). ثمارالقلوب فیالمضاف و المنسوب، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالمک‎بن‎محمد (1385). تحسین و تقبیح، ترجمۀ محمدبن‎ابی‎بکر‎ساوی، تهران: میراث مکتوب.
ثعالبی، ابومنصور عبدالمک‎بن‎محمد (1420ق). یتیمۀالدهر فی محاسن اهلالعصر، تصحیح مفید محمد قمیحه، ج 4، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جاوید، هوشنگ (1382). «موسیقی و حمام»، کتاب ماه هنر، ش 57 و 58.
جوزجانی، ابوعمر عثمان (1363). طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، ج 1، تهران: دنیای کتاب.
جوینی، عطاملک (1385). تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، ج 1، تهران: دنیای کتاب.
حموی بغدادی، یاقوت (1383). معجمالبلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
دروویل، گاسپار (1370). سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتمادی‎مقدم، تهران: شباویز.
راوندی، مرتضی (1378). تاریخ اجتماعی مردم ایران، ج 5، تهران: نگاه.
رشیدالدین فضل‎الله همدانی (1356). وقفنامۀ رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
رشیدالدین فضل‎الله همدانی (1358). تاریخ مبارک غازانی، تصحیح کارل یان، هرتفورد: ستفن اوستین.
روح‎الامینی، محمود (1386). حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز، تهران: اطلاعات.
سجادی، محمدعلی (1382). «حمام و استحمام در فرهنگ ایرانی»، مجلۀ مطالعات ایرانی، ش 14.
سعدی شیرازی، شرف‎الدین مصلح‎بن‎عبدالله (1391). گلستان، تصحیح خلیل خطیب‎رهبر، تهران: صفی‎علیشاه.
سمعانی، ابوسعید عبدالکریم‎بن‎محمد (1382ق). الانساب، تحقیق عبدالرحمن‎بن‎یحیی معلمی، ج 1، 9، 10 و 13 حیدرآباد: دایرۀ‎المعارف العثمانیه.
صابی، ابوالحسن هلال‎بن‎محسن (1346). رسوم دارالخلافه، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طرائفی خوارزمی، قاسم‎بن‎حسین (1382). بدائعالملح، نواهای نمکین، ترجمۀ موفق‎بن‎طاهر خوارزمی، تصحیح مصطفی اولیایی، تهران: میراث مکتوب.
ظهیری سمرقندی، محمدبن‎علی (1381). سندبادنامه، تصحیح محمدباقر کمال‎الدینی، تهران: میراث مکتوب.
عنصرالمعالی، کیکاووس‎بن‎اسکندر (1383). قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
عوفی، سدیدالدین محمد (1386). متن انتقادی جوامعالحکایات و لوامعالروایات، تصحیح امیربانو مصفا و مظاهر مصفا، ج 4، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
غزالی، محمد (1368). کیمیای سعادت، تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1383). شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
فقیهی، علی‎اصغر (1358). آلبویه و اوضاع زمان ایشان، تهران: صبا.
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو (1381). سفرنامه، تهران: زوار.
قزوینی، زکریابن‎محمد‎ (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، تهران: امیرکبیر.
کریمیان سردشتی، نادر (1382). «نگارگری در حمام»، کتاب ماه هنر، ش 57 و 58.
کیانی، محمدیوسف (1379). معماری ایران دورۀ اسلامی، تهران: سمت.
کیانی، محمدیوسف (1385). تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی، تهران: سمت.
محمدبن‎منور (1381). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابیالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
مرتضی [شریف]، علی‎بن‎الحسین (1998م). امالی مرتضی، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالفکر العربی.
مرعشی، ظهیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تهران: شرق.
مزداپور، کتایون (1375). «گرمابه باستانی ایران»، فصلنامۀ فرهنگ تاریخ، ش 19.
مستوفی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
ابن‎مسکویه، ابوعلی (1376). تجاربالامم و تعاقبالهمم، ترجمۀ علینقی منزوی، ج 5، تهران: توس.
مظاهری، علی (1348). زندگی مسلمانان در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ مرتضی راوندی، تهران: فرانکلین.
نرشخی، ابوبکر محمدبن‎جعفر (1363). تاریخ بخارا، تهران: توس.
نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن‎عمر (1380). چهارمقاله، به تصحیح علامه محمد قزوینی، تهران: جامی.
نیشابوری، ابوعبدالله حاکم (1375). تاریخ نیشابور، تهران: آگه.
واصفی، زین‎الدین محمود (1349). بدایعالوقایع، ج 2، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
 Floor, W. (1988). “Bathhouses”, Encyclopaedia of Iranica, Vol. 111, London and New York: Routledge and Kegan Paul.